عطف بيان از «الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمَِ» است؛ چنان‌که اوصاف بعدي، يعني (وَالْمُقِيمِينَ الصَّلاَةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ( و... نيز مي‌تواند تأکيدي بر صفات آنان باشد. ۱ شاهد اين تفسير، آن است که در مقابل کافران، مؤمنان اهل عمل مناسبت دارد، نه عالمان. بر اين اساس، وصف رسوخ در علم نسبت به دسته مورد نظر از مؤمنان اهل کتاب از آن‌رو است که آنان در همان حد علم و آگاهي خود از کتاب آسماني قبل، استوار و پايبند بوده و به دليل همان پايبندي، از ايمان به پيامبر خاتم نيز دريغ نمي‌ورزند. در تأييد وجه اخير مي‌توان گفت: آيات قرآن معمولاً بر بُعد ايماني و عملي اهل کتاب و عالمان آنها تأکيد مي‌کند، نه صرفاً بُعد علمي آنها. در آيات 113 ـ 115 آل عمران، پس از ذکر جماعتي از اهل کتاب که به فسق و کفر موصوف‌اند (آيات 110 و 112)، از جماعتي ديگر در قبال آنها با اين اوصاف ياد مي‌کند:
(... مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَآئِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ * يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُوْلَـئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ * وَمَا يَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ فَلَن يُكْفَرُوْهُ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ(.۲
همچنين، نکوهش عالمان اهل کتابي که با وجود برخورداري از علم و آگاهي، تعهد و ايمان ندارند، در آيات زيادي از قرآن ديده مي‌شود. ۳
نتيجه‌اي که مي‌توان گرفت، آن است که ستايش اهل کتاب به جهت بُعد عملي و قلبي آنان و
ايمان و التزام عملي آنان صورت مي‌گيرد و به عبارتي، «رسوخ» و ثبات آنان در حريم «علم» مايه تمجيد آنان است.
با مقارنه ميان دو کاربرد فوق در قرآن، مي‌توان دريافت که هر دو وجه ايجابي و سلبي در مفهوم رسوخ ـ که پيش‌تر در بررسي لغوي گذشت ـ در مفاد قرآني اين تعبير نيز قابل اذعان است.
3. کاربرد روايي
دو دسته از روايات اسلامي در منابع فريقين در معناشناسي راسخان در علم مفيد به نظر مي‌رسد:
دسته نخست، رواياتي که رسوخ در علم را به معنايي سلبي و حاکي از پايبندي‌هاي علمي و عملي شمرده و بر پرهيز راسخان در علم از ورود به عرصه‌هاي ژرف و ناپيدا و شبهه‌زاي معارف تأکيد مي‌کند. در منابع اهل سنت از عايشه چنين نقل شده است که:
کان من رسوخهم في العلم أن آمنوا بحکمه و متشابهه، و لم يعلموا تأويله؛ ۴
رسوخ آنان در علم باعث شده است که به محکم و متشابه قرآن ايمان آورده و بدان اذعان کنند؛ با آن که به تأويل آن آگاهي نيافته‌اند.
1.. التبيان، ج۳، ص۳۹۰.
2.. براي تأکيد بر بُعد ايماني و عملي عالمان متعهد اهل کتاب ر.ک: سوره آل عمران، آيه ۱۹۹؛ سوره اعراف، آيه ۱۵۹؛ سوره اسراء، آيه ۱۰۷ ـ ۱۰۹؛ سوره قصص، آيه ۵۲ ـ ۵۵؛ سوره عنکبوت، آيه ۴۷؛ سوره حديد، آيه ۲۷ و....
3.. في المثل ر.ک: سوره بقره، آيه ۷۵، ۸۹، ۱۰۱، ۱۰۹، ۱۱۳، ۱۴۶، ۱۷۴ ۲۱۳ و....
4.. جامع البيان، ج۳، ص۱۸۳، ح ۶۶۲۳؛ نيز ر.ک: همان، ح ۶۶۲۶ و ۶۶۲۷ و نيز ص۱۸۵، ح ۶۶۳۶، ۶۶۳۷ و ۶۶۳۸.
