معناشناسی « راسخان در علم » با تأکيد بر کاربرد روايی - صفحه 58

براساس تحليل فوق، سنت و سيره عملي پيشوايان معصوم شامل پيامبر اکرم صلّي الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام را مي‌توان ملاک و محک ارزيابي ميزان رسوخ علمي دانشمندان دانست و بيانات روشنگر آن پيشوايان را معياري براي درستي و نادرستي تأويل‌هاي عالمان شمرد.
از شواهد روايي امکان حمل مفاهيمي چون رسوخ در علم و «علم به تأويل» در باره غير پيشوايان، البته در مرتبه پايين‌تر، روايتي از امام صادق عليه السلام است که در پاسخ سدير صيرفي نقل شده است. در اين روايت، امام در بيان اقسام محبّان اهل بيت عليهم السلام از سه طبقه ياد مي‌کنند و از آن جمله مي‌فرمايند:
طبقة يحبونا في السّر و العلانية، هم النمط الأعلى، شربوا من العذب الفرات و علموا تأويل الكتاب و فصل الخطاب... ؛۱طبقه‌اي از آنان، ما اهل بيت را در نهان و آشکار دوست مي‌دارند. آنان بالاترين صنف‌اند که از چشمه گوارا نوشيده‌اند و از تأويل کتاب و فيصله خطاب الهي آگاهي يافته‌اند.

نتيجه

در باره آيه هفتم سوره آل عمران به مثابه آيه اساسي مربوط به راسخان در علم سه ديدگاه
مطرح است:
1. ديدگاه معتقد به عاطفه بودن واو، و نتيجه آن، اين است که راسخان در علم همانند خداوند، عالم به تأويل متشابهات‌اند. 2. ديدگاه معتقد به استينافي بودن واو، که براساس آن، علم به تأويل آيات متشابه منحصر به خداوند است، و راسخان در علم از آن آگاهي ندارند. 3. ديدگاه کساني که هر دو وجه را پذيرفته و با اختلاف رأي، هر وجه را به بعد خاصي از آيات ناظر دانسته‌اند.
مفهوم رسوخ از نظر لغوي داراي دو بار معنايي ايجابي و سلبي است که مي‌توان با هر دو وجه سازگار باشد؛ همچنان که در روايات شيعي منقول از اهل بيت عليهم السلام نيز شواهدي بر هر دو وجه يافت مي‌شود. از اين رو، به نظر مي‌رسد ديدگاه سوم صحيح‌تر و جامع دو نظر ديگر است؛ با اين تحليل که هر يک از دو نظر، ناظر به لايه‌هايي از تأويل و تفسير متشابهات است. به عبارت ديگر، عاطفه بودن واو ناظر به دانش راسخان در علم به ظاهر و باطن آيات متشابه و استينافي بودن واو ناظر به جهات سلبي و حوزه‌هاي ممنوعي از صفات خداوند است که از ورود و غور در آنها نهي شده است. طبيعي است که اذعان به دو ساختار معنايي در آيات قرآن متکي به مباني خاصي است که به صورت مستقل، قابل تبيين است.
همچنين، با تبيين مفهومي راسخان در علم، در باره مصاديق آن نيز مي‌توان از گستره وسيع و ذومراتبي سخن گفت که نسبت به معناي ايجابي يا سلبي اين مفهوم متفاوت خواهد بود؛ هرچند در بالاترين مرتبه، راسخان در علم به معناي کساني که هم در بُعد سلبي هرگز از حدّ و حريم علمي تجاوز نمي‌کنند و هم در بعد ايجابي در حدّ اعلاي علم و دانش‌اند و به همه علوم قرآني اشراف دارند، تنها بر پيشوايان معصوم قابل تطبيق است.

1.. تحف العقول، ص۳۲۵.

صفحه از 59