قدیم و ازلی

واژه شناسى «قديم» و «ازلى»

صفت «قديم (ديرينه)»، فعيل به معناى فاعل از مادّه «قدم» است كه بر پيشى گرفتن دلالت دارد. آن گاه معانى نزديك از آن برگرفته مى شود . براى متضادّ «حدوث»، مى گويند : «قِدَم»، و گفته مى شود : «شى ءٌ قديم (شى ء كهنه)»، آن گاه كه زمان آن گذشته باشد. همچنين گفته مى شود : «قَدَم، يَقدُم، قَدما» يعنى: پيش آمد.

 بر اين پايه، «قديم»، گاه درباره موجودى به كار مى رود كه هستى آن، آغازى ندارد و موجودى هميشگى است، و گاه درباره موجودى به كار مى رود كه زمان آن، گذشته است.

 صفت «ازلى (هميشگى)» منسوب به ازل است. خليل مى گويد : «ازل»، يعنى شدّت زمان.

 ابن فارس گفته است : «ازل»، دو معنا دارد : تنگى و دروغ ... . امّا آن ازلى كه به معناى «قِدَم» است، از هيچ يك از اين دو معنا نيست ؛ بلكه گفتارى است كه كوتاه و دگرگون شده است. [آن در اصل،] «لم يزل» بوده است. خواستند به آن [«ياى» ]نسبت دهند [ و صفت نسبى بسازند] . درست (مطابق قاعده) نبود . پس به «يزل» نسبت دادند. سپس «ياء» را به همزه بدل ساختند و گفتند : «أَزَلىّ».

قديم و ازلى، در قرآن و حديث

دو صفت «قديم» و «ازلى» در قرآن كريم نيامده است.

 در بحث لغوى گفته شد كه ازلى، به معناى «قديم» است و قديم، گاه درباره موجودى به كار مى رود كه هستى آن، آغازى ندارد و موجودى هميشگى است و گاه درباره موجودى به كار مى رود كه زمان آن، گذشته است.

 در احاديث، هر گاه «قديم» و «ازلى» به ذات خدا و صفاتِ ذاتى او نسبت داده مى شوند، معناى اوّل، مقصود است و هر گاه به آفريده ها و افعال خدا (مانند: نيكى، گذشت و آمرزش) نسبت داده مى شود، معناى دوم، مراد است.

 از گونه نخست، مى توان به تعابيرى مانند : «القديم، المبدئ الّذى لا بدء له؛ ديرينه، آغازگرى است كه آغازى ندارد» و «القَديمُ لا يَكونُ حَديثا ولا يَفنى ولا يَتَغَيَّرُ ؛ ديرينه، نوپديد نيست و نابود نمى گردد و دگرگون نمى شود» و «لن تجتمع صفة الأزل و العدم و الحدوث و القدم فى شى ء واحد؛ هرگز وصف هميشگى و نيستى و نوپديدى و ديرينگى، در يك شى ء فراهم نمى آيد»، و از گونه دوم به تعابيرى مانند : «و إحسانك القديم إلىّ؛ و به نيكىِ ديرينه ات به من» و «إن تعفُ عنّى فقديما شملنى عفوك و ألبستنى عافيتك؛ و اگر از من درگذرى، از ديرباز، بخشايش تو مرا در بر گرفته و عافيت تو، مرا فرو پوشانده است!» و «يا من عفُوهُ قديم؛ اى آن كه بخشايش او ديرينه است!» اشاره كرد.

 درخور ذكر است كه احاديث موجود در ذيل عنوان «توصيف ديرينگى او» كه به صفات ذاتى خداوند عز و جل مرتبط اند، به معناى نخست «قديم»، و بخشى از احاديث موجود در ذيل عنوان «آنچه درباره ديرينگى نام ها و كارهاى خدا روايت شده است» كه به صفات فعلى و افعال خداى والا مربوط اند، به معناى دوم «قديم» اشاره دارند.