نسخ حديث، امكان و محدوده آن
علي اكبر كلانتري ۱
چكيده
بيشتر مباحث دانشمندان علوم قرآني و حديث، ناظر به نسخ آيات قرآني است و از نسخ حديث، بحث منقح و در خور توجهي به ميان نيامده است؛ حال، آن كه مفاد دسته‌اي از روايات شيعه و اهل سنت، اين است كه حديث نيز مي‌‌تواند مشمول پديده نسخ باشد. بر اساس برخي دلايل و نمونه‌هاي متعدد، التزام به اين امر در احاديث نبوي صلي الله عليه و آله و سلم جاي ترديد نيست، ولي پذيرش آن در احاديث ائمه عليهم السلام دشوار به نظر ميرسد.
كليد واژه‌ها: نسخ، حديث، پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم، ائمه عليهم السلام.
درآمد
نسخ را در لغت، به معناي «ازاله نمودن و برطرف كردن»، «ابطال چيزي و قرار دادن چيزي به جاي آن» و «تبديل نمودن چيزي
به چيز ديگر» دانسته‌اند. ۲ و نزديک به همين معناست، سخن راغب كه مي‌‌نويسد: «النسخ ازالة شئ بشئ يتعقبه». ۳ تعبيرات عالمان در تعريف اصطلاحي آن نيز تا حدودي مختلف است. برخي در تعريف آن نوشته‌اند: «رفع الحكم الشرعي بدليل شرعي متأخر؛ ۴ برداشتن و از ميان بردن حكم شرعي، به وسيله يک حكم شرعي متأخر». و نزديک به همين تعريف است، تعبير فخرالدين طريحي. ۵ برخي ديگر در بياني كامل‌تر نوشته‌اند: «نسخ، عبارت است از برداشتن حكم شرعي به وسيله دليل شرعي متأخر، به گونه‌اي كه اگر اين دليل نبود، آن حكم، ثابت مي‌‌ماند و دوام مي‌‌يافت». ۶ به نظر ميرسد، تعريف زير ـ كه توسط يكي از عالمان علوم قرآني معاصر ارائه شده ـ جامع‌تر بوده و از دقت بيشتري برخوردار است:
1.استاديار دانشگاه شيراز
2.. ر.ک: القاموس المحيط، ج۱، ص۵۳۳؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۱۲۱.
3.. مفردات الفاظ القرآن، ص۸۰۱.
4.. الناسخ و المنسوخ، ص۶.
5.. مجمع البحرين، ج۲، ص۴۴۶.
6.. المحصول في علم الاصول، ج۲، ص۵۷۷.
