نيشابوري است كه در آن شاذان به سنان تبديل شده است. کلمات مقلوب و تغييرات با صبغه تبديل شين به سين و به عكس در كتب رجالي و روايي، بويژه در كتب پيشينيان و متون کهن بسيار رُخ داده است. اين رويكرد و دستاورد ميمون را چند قرينه ميتواند تقويت و مورد تأکيد قرار دهد.
الف. صدوق يک قرن پيش از طوسي علل الاحكام و ساير روايات فضل را از امام رضا عليه السلام به چند طريق و سند نقل كرده و در كتب خويش از جمله من لا يحضره الفقيه نگاشته كه آن تأليفات بيترديد در اختيار طوسي بوده، ولي در عين حال وي را با صرف نظر از عنوان فضل بن سنان در عِداد صحابيان امام رضا عليه السلام برنشمرده، از اين رهگذر به دست ميآيد كه مقصود از فضل بن سنان در رجال وي همان فضل بن شاذان است که دستخوش تصحيف گرديده است.
ب. از نگاشتههاي طوسي به دست ميآيد، که وي برخوردار از چندين طريق صحيح به تمامي روايات فضل بن شاذان از جمله العلل است ۱ . از اين رو، اين احتمال تقويت ميشود كه مقصود وي از فضل بن سنان كه وي را جزو صحابيان امام رضا عليه السلام برشمرده، همان فضل بن شاذان باشد.
ج . با توجه به اين که فضل بن سنان نيشابوري ـ كه به عنوان وكيل امام رضا عليه السلام از آن ياد شده ـ در سلسله اسناد هيچ روايتي قرار نگرفته و از سويي بعيد است كه وكيل در هيچ خبري نامي از وي نباشد، اين نظر را تأييد ميكند كه مراد از وي، فضل بن شاذان نيشابوري است كه در اسناد روايات فراواني قرار گرفته است.
د. برخي از سرآمدان و رجالشناسان متأخّر، همانند شيخ موسي زنجاني و رجالي ژرفانديش شوشتري اين احتمال را مدلّل و برخوردار از قرينه دانسته و از آن استقبال کردهاند ۲ . از سويي يكي از محققان معاصر ـ كه تحقيقات وي در دهههاي پيش مورد استفاده گسترده شهيد مرتضي مطهري در خدمات متقابل اسلام و ايران قرار گرفته ـ به نقل از طوسي، فضل بن شاذان نيشابوري را از اصحاب امام رضا عليه السلام برشمرده و از طرفي چون در كتاب رجالِ موجود و مطبوع از طوسي وي در عداد صحابه آن امام به حساب نيامده، از اين رهگذر مشخص ميشود كه يا در نسخه ايشان در اصل، فضل بن شاذان ثبت شده و يا ايشان فضل بن سنان را فضل بن شاذان قرائت کرده و آن را صحيح دانسته است ۳ .
امام رضا عليه السلام هفده سال پيش از آن كه به منطقه خراسان فراخوانده شوند، مسئوليت امامت را بر عهده داشته و در آن برهه فضل ميتوانسته به تلقّي حديث از آن حضرت پرداخته و به وكالت منصوب شده باشد. ملاقات و تلقي حديث وي از امام رضا عليه السلام و نيابت از آن حضرت هم از رهگذر نياز مردم منطقه، محتمل است پس از ورود آن حضرت به نيشابور ـ که به گفته برخي چهار روز در آن اقامت گزيدند ۴ ـ و يا در طي حدود دو سال حضور در خراسان رقم خورده باشد.
با صرف نظر از اين که ميتوان فضل بن سنان را در رجال الطوسي همان فضل بن شاذان تلقّي و قرائت کرد، بر اين نكته پاي ميفشريم، اين که شيخ طوسي وي را از صحابيان امام هادي و عسكري عليه السلام
1.. فهرست كتب الشيعة و أصولهم، ش۵۶۴؛ تهذيب الأحکام، ج ۱۰(المشيخه)، ص ۸۶ .
2.. قاموس الرّجال، ج ۸، ص۴۰۴؛ الجامع في الرّجال، ج۲، ص۵۶۳.
3.. راويان امام رضا عليه السلام در مسند الرّضا، ص۳۴۱.
4.. تاريخ نيشابور، ص۲۰۸.