يعنى مبدأ هر ماه را از اجتماع وسطاى شمس و قمر گرفته اند، بدون ملاحظه تقويم نيّرين و آن امرى است منضبط و اختلاف ناپذير . و بيان مقصود از وسط و غيره خارج از وظيفه اين رساله است .
و يك دوره وسطاى قمر بر حساب زيجات، 29 يوم و 12 ساعت و 44 دقيقه است و زايد بر دقايق مختلف فيه . و در اين حساب قابل اعتنا نيست و چون غرّه محرّم اوّل سال هجرت مبدأ تاريخ اسلام است ، به جهت رعايت قاعده مزبوره روز پنجشنبه را كه روز اجتماع وسطا است ، اوّل ماه قرار داده اند نه روز جمعه را كه به زعم بعضى غرّه هلالى است . و غرّه هلالى با غرّه وسطا اغلب مخالف و مخالفتش بيشتر از دو روز نباشد چنانچه استادان فن نيز تصريح كرده اند . و گاهى نيز موافق شود چنانچه غرّه وسطاى محرّم سنه 1329 كه سال حاضر است يكشنبه و غرّه هلالى آن سه شنبه بود و غرّه وسطا و هلالىِ شعبانِ همين سال پنجشنبه است .

2 . در ذكر كبيسه

ذكر كرديم كه يك ماه وسطا 29 يوم و 12 ساعت و 44 دقيقه است و رسم منجّمين اين است كه چون كسر به نصف برسد و نزد بعضى از نصف تجاوز نمايد ، آن را عدد تمام حساب نمايند . پس محرّم را چون ساعات و دقايق زايد بر 29 يوم بيشتر از نصف است ، سى روز تمام گرفته و كسر كسور مزبوره را تا يك روز تمام با كسور ماه صفر جبر كرده و صفر را 29 يوم گرفته اند . و بر اين قياس هر ماه طاق ، سى روز و هر ماه جفت ، 29 روز محسوب داشته اند تا ماه ذى الحجّه كه كسور زايده آن هشت ساعت و چهل و هشت دقيقه مى شود و اين مقدار، خمس و سدس يك شبانه روز و يا 11 جزو از سى جزو است . و به همين منوال در سال دويم رفتار نمايند و چون نوبت به ذى الحجّه رسد ، كسور آن مضاعف كسور سال سابق شود . و ذى الحجّه را در سال دويم 30 روز گيرند و به همين ترتيب رفتار نمايند تا سى سال تمام كه ذى الحجّه سال سى ام 29 روز شود ، بدون كسور از ساعات و دقايق و ثوانى . و اين عمل را كبس و سالى را كه ذى الحجّه در آن سى روز است ، كبيسه گويند .