معرفت با اين داروها قابل زدودن هستند؟ آيا همه موانع معرفت را مى توان با اين داروها زدود؟ آيا موانع حسّى و موانع علوم رسمى با اين داروها قابل درمان هستند ؟ بالاخره قلمرو تأثير داروهاى معرفت تا كجاست ؟
پاسخ اين است كه اين داروها مربوط به دسته سوم از موانع معرفت ـ يعنى موانع نور علم ـ هستند؛ هر چند در زدودن برخى از موانع علوم رسمى مؤثّرند .

3 . چگونگى به كار بردن داروهاى معرفت

نكته سوم اين كه داروهاى معرفت را چگونه بايد به كار برد و در چه شرايطى اين داروها در زدودن موانع مؤثر هستند ؟
پاسخ اجمالى آن است كه تنها با ايجاد شرايط خاص هر دارو مى‏توان انتظار تأثير داشت ؛ مثلاً تلاوت قرآن زنگار حجابهاى معرفت را از آينه جان پاك مى‏كند و دل را آماده بهره‏گيرى از الهامات الهى مى‏كند ، ولى با دو شرط اساسى : تدبر كه «قرائتى كه تدبر ندارد خيرى هم ندارد» ^۱ و ديگرى اجتناب از موانع معرفت؛ اگرچه به طور موقت باشد . اگر كسى قرآن را با تدبّر بخواند ، ولى از ظلم ، تعصب و گناه اجتناب نكند ، قطعا تلاوتش شفا بخش نيست : «خداوند ظالمان را هدايت نمى‏كند» ^۲ و «خداوند فاسقان را هدايت نمى‏كند» ^۳ .
قرآن هدايت است ولى براى كسانى كه موانع هدايت را ، كه همان موانع شناخت است ، از سر راه خود بردارند : «اين كتابى است كه شك در آن روا نيست [كه] راهنماى پرهيزگاران است» ^۴ و اگر تلاوت كننده شرايط تلاوت را فراهم نسازد ، نه تنها قرآن شفا بخش
نيست و حجابها را نمى‏زدايد ، بلكه بر حجابهاى دل مى‏افزايد : «و از قرآن‏آنچه براى مؤمنان‏شفابخش و رحمت است فرو مى‏فرستيم و ستمكاران‏را جز زيان‏نيفزايد» ^۵ اينگونه‏قاريان نه تنها مشمول رحمت حق‏نيستند، بلكه مورد لعنت قرآن نيز قرار مى‏گيرند : «بسى تلاوتگر قرآن است كه قرآن او را لعنت مى‏كند» ^۶ . ساير داروهاى معرفت نيز شرايطى دارند كه شرح آن را به فرصتى ديگر موكول مى‏كنيم .

توضيحى درباره داروى

حجابهاى دانش و حكمت

در اين فصل ، قرآن ، موعظه ، تقوا ، ذكر ، استعاذة ، توبة و بلا به عنوان داروهاى شفا بخش بيماريهاى ناشى از وسوسه شيطان و حجابهاى معرفت مطرح گرديدند . در باره چگونگى نقش اين داروها در زدودن موانع شناخت و سالم سازى جان ، توجه به چند نكته لازم است :

1 . غذاى جان و مبدأ الهام

نخستين نكته مهم در مورد داروهاى موانع معرفت ، اين است كه آنها افزون بر زدودن حجابهاى معرفت از انديشه و دل ، غذاى جان و مبادى الهام نيز هستند و منافاتى ميان دارو بودن اين امور و مبدأ بودن آنها نسبت به الهامات الهى نيست بلكه كمال آنهاست همانطور كه در داروهاى جسم ، غذا بودن دارو كمال آن است .
بنابر اين آنچه به عنوان داروى حجاب معرفت آمده ، مى تواند تحت عنوان مبادى الهام ذكر شود ؛ بخصوص عناوينى مانند : قرآن ، تقوا و ذكر كه نقش آنها در معارف حقيقى با صراحت ذكر شد . دليل اينكه اين امور در اين فصل و به عنوان دارو مطرح شدند نقش آنها در درمان بيماريهاى جان و زدودن موانع معرفت و تصريح به اين نقش در بسيارى از آيات و روايات است .

2 . قلمرو تأثير داروهاى معرفت

نكته ديگر درباره داروهاى معرفت اين است كه كدام دسته از موانع