واکنش: رنج ـ آسايش
امام صادق عليه السلام با توجه به تأثيري که ايمان در کنترل رفتار انسان دارد، رنج و سختي دادن به بدن از سوي مؤمن را يکي از واکنش هاي او در موقعيت فوق دانستهاند، يعني مؤمن خود را به سختي مياندازد تا مردم از جانب او در راحتي باشند. در اينجا اين سؤال به ذهن مي‌رسد که مؤمن با چه کارهايي مي‌تواند به خود سختي دهد که نتيجه آن، راحتي مردم باشد؟
تبيين اين مطلب براساس روايات به دو صورت امکان پذير است:
1. بدن مؤمن، خسته است. چون از طرفي به عبادت مشغول است و از طرف ديگر به مردم کمک ميکند؛ به آنها خير ميرساند، آنها را اذيت نميکند، درنتيجه مردم از جانب او در راحتي و آسايش به سر ميبرند (شرح اصول کافي: ج8 ص143 ؛ بحارالانوار: ج64 ص269).
2. نفس اماره مؤمن، در سختي است. چون جسم اوعبادت ميکند و با عبادت و رياضت، نفس را خسته و درعين حال صبور و سالم ميگرداند. درنتيجه اين صبر، که يکي از مصاديق آن حلم است، مؤمن با مردم معارضه نميکند و مردم از دست او راحتند. همچنين، چون نفس اماره از هواي نفس منع شده است (با عبادات و رياضتهايي که جسم به خود تحميل کرده)، در سختي ميافتد. يکي از مواردي که نفس اماره، انسان را بدان ترغيب ميکند، شُرور است که درنتيجه طغيان نفس بوجود ميآيد. در اين حالت، انسان در امور دنيوي به مناقشه ميپردازد و به مردم، آزار و اذيت ميرساند. اما اگر نفس انسان در تنگنا و سختي قرار گيرد، کاري نميکند که فرجام آن، آزار مردم باشد. مؤمن با انجام عبادات، نفس خويش را تربيت ميکند. در اين مسير، نفسش به قدري مهذب و پاک ميشود که ديگر ميل و رغبتي براي پرداختن به شرور ندارد. درنتيجه، مردم نيز از او راحت و در امانند (شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد: ج10 ص160 ؛ شرح اصول کافي: ج9 ص153 ؛ بحارالانوار: ج64 ص341).
همانطور که توجه داريم، جسم و نفس، با هم رابطه تنگانگي دارند. وقتي مؤمن، جسم خويش را با عبادات و رياضتها خسته ميکند، براي اين است که نفسش پاک و مهذب شود و البته در اين سير، نفس نيز در سختي ميافتد؛ چون طبيعت نفس، طغيانگر است و با اراده مؤمن جهت تهذيب آن، به نزاع ميپردازد.
نکته مهم و قابل توجهي که از اين واکنش به دست ميآيد، اين است که ميان خستگي دادن مؤمن به خويش و راحتي مردم، رابطه اي عجيب و شگفت آور وجود دارد. اگر هدف اوليه مؤمن، از خستگي دادن به خودش، راحتي مردم هم نباشد، بدين معنا که تنها تکامل خويش را مد نظر داشته باشد، اين هدف، خود به خود تحقق مييابد. بدين صورت که وقتي نفس مؤمن با انجام
