گوش مي‌دهد و از ما مي‌خواهد که هرچه، دليل بر عقيده خود داريم، بياوريم. پس از
اينکه حرف ما تمام شد، درحالي‌که ما به خيال خود او را محکوم کرده‌ايم، شروع به صحبت مي‌کند و با چند کلمه کوتاه، تمام حرف‌هايي را که زده‌ايم، باطل مي‌سازد، و با استدلال‌هاي متين خود، راه هرگونه بهانه‌جويي را بر ما مي‌بندد، به‌طوري که ما نمي‌توانيم پاسخ‌هاي او را رد کنيم (بحارالانوار: ج3 ص58).
در مکتب اسلام، عقل و منطق، جايگزين زور و تزوير است و در قرآن کريم، راههاي کاربردي متعددي، براي هدايت انسانها و ارشاد گمراهان آمده است. خداوند متعال در آيه 125 سوره نحل ^۱ ، سه وسيله مهمِ «حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن» را براي دعوت به سوي حق، بيان نموده و از پيامبر اکرم( خواسته است که:
با مردم مجادله کن و با دشمنان به طريق احسن، که بهترين طريق مناظره است، مناظره کن، به‌طوري که با نرمي و مدارا و انتخاب راه آسانتر و به کارگيري مقدمات مشهوره باشد، تا سروصداي آن‌ها را آرام کني و شعله‌وري آن‌ها را خاموش نمايي، همان‌طور، که ابراهيم خليل( انجام داد (روح المعاني في تفسير القرآن: ج14 ص232) ^۲ .

تعريف احتجاج و جدل

1ـ احتجاج

در احتجاج، «مطلوب، ظهور حجت است» (فروق اللغات في التمييز بين مفاد الکلمات: ص101)، و «مراد از حجت، دليل و برهان است» ( لسان العرب: ج2 ص228)، يعني اقامه مطلق دليل براي اثبات مدعا که در نهايت، يا با پذيرش و تسليم مخاطب همراه است، و يا به غلبه و پيروي يک طرف و سکوت مخاطب منجر مي‌شود (معرفت فطري خدا: ص87).

2ـ جدال

جدال، بر وزن فِعال، يکي از مصادر باب مفاعله است و در معناي آن، معارضه و بحث بين دو طرف که «معمولاً يکي حق و ديگري باطل است، لحاظ شده است» (همان: ص93). برخي جدال را عبارت از آداب مناظره دانسته و گفته‌اند:
جدال، عبارت است از: شناسايي قواعد، حدود و آداب استدلالي که به وسيله آن، انسان به حفظ عقيده و رأيي يا طرد آن، رهبري مي‌شود... (مقدمه ابن خلدون: ص457)