حكما بخصوص ارسطو گرفته است. البته خواجه در كتاب اخلاقى ديگرش اوصاف الأشراف ، با مبنا و روش ديگرى ، مراحل سير و سلوك را بيان كرده است.
در دوران صفويه، ملّا محسن فيض كاشانى، دانشمند مفسّر و محدّث بزرگ شيعى (م 1091 ق) در حوزه اخلاق ، كتاب هاى: المحجّة البيضاء فى تهذيب الإحياء ـ كه در حقيقت ، متن پالايش شده إحياء العلوم غزالى است ـ و الحقائق فى محاسن الأخلاق ـ را كه خلاصه اى است از المحجة البيضاء ـ تأليف كرد. ۱
اثر معروف ديگر در اخلاق اسلامى، جامع السعادات ملّا مهدى نراقى (م 1209 ق) است . وى با اصول فكرى خاص و روش ابتكارى و دقيقى ، به تحرير و تنظيم آن پرداخته است. جامع السعادت ، از سويى ، همچون آثار عامرى، ابن مسكويه و خواجه نصير ، مبتنى بر فلسفه و آراى ارسطو است و از سوى ديگر ، مانند كتاب هاى إحياء علوم الدين، كيمياى سعادت، المحجّة البيضاء و الحقائق ، بر جنبه هاى دينى و عملى تكيه دارد و در حقيقت ، ميان عقل، فلسفه و جنبه نظرى اخلاق با دين، عرفان و جنبه عملى اخلاق ، تعادل برقرار كرده است. با اين توضيح ، دانشمندان اخلاق اسلامى در موضوع تعيين مرز رفتار به هنجار و نابه هنجار و طبقه بندى صفات انسانى ، در دو گروه اصلى قرار مى گيرند:
گروه اوّل
ابن مسكويه، خواجه نصير و نراقى، بر مبناى نظريه ارسطو، براى نفس ، چهار قوّه : عقلى، واهمه، غضب و شهوتْ قائل هستند (البته خواجه نصير ، قوّه واهمه يا خيال را جزو قوّه عقلى يا ناطقه مى داند و از اين رو ، سه قوّه براى نفس قائل است) و صفات نيك و بد اخلاقى را با ملاك حدّ وسطِ اين نيروهاى نفس ، مشخّص مى سازند. به اين معنا كه رفتار به هنجار يا به تعبير آنها «فضيلت» ، حدّ وسط افراط و تفريط در به
1.ر . ك : منطق و معرفت از نظر غزالى .
