علماى اخلاق كه تدوين اين علم كردند، يا به طريق علمى ـ فلسفى مثل كتاب شريف طهارة الاعراق محقّق بزرگ ابن مسكويه و كتاب شريف اخلاق ناصرى تأليف حكيم متألّه و فيلسوف متبحّر ، افضل المتأخّرين، نصير الملّة و الدين و ... و بسيارى از قسمت هاى كتاب إحياء العلوم غزالى، نحو تأليف علمى [آنها] را در تصفيه اخلاق و تهذيب باطن ، تأثير بسزا نيست. كتاب احياء العلوم كه تمام فضلا او را به مدح و ثنا ياد مى كنند و او را بدء و ختم علم اخلاق مى پندارند، به نظر نويسنده ، در اصلاح اخلاق و قلع ماده فساد و تهذيب باطن ، كمكى نمى كند ؛ بلكه كثرت ابحاث اختراعيه و زيادى شعب علميه و غير علميه آن و نقل هاى راست و دروغ آن ، انسان را از مقصد اصلى ، باز مى دارد و از تهذيب و تطهير اخلاق ، عقب مى اندازد . ^۱

4 . اخلاق در جوامع حديثى

محدّثان بزرگ اسلام، هر يك در آثار خود ، با اسلوب فكرى خاصى به تبويب مباحث اخلاقى پرداخته اند . پيش از بررسى ويژگى هاى الكافى، براى نمونه ، دو موسوعه معتبر روايى را از نظر مى گذرانيم. شيخ حرّ عاملى (م 1104 ق) در كتاب جهاد وسائل الشيعة (جلد يازدهم) 101 باب را به جهاد نفس اختصاص داده است. او در باب اوّل ، با ذكر ده حديث ، وجوب جهاد با نفس را يادآور مى شود. سپس با برشمردن اعضاى بدن ـ كه افعال آنها در اختيار انسان است ـ ، از زبان حجّت هاى خداوند ، حقوق هريك از اعضاى بدن يا وظايفى را كه خالق حكيم براى آنها معيّن كرده ، بيان مى كند.
آن گاه در 35 باب ، مهم ترين صفات پسنديده آدمى را مانند : يقين، قناعت، صبر، شُكر، حلم، حُسن خُلق، سخاوت، غيرت، شجاعت، راستگويى، و ... توضيح مى دهد. سپس براى ايجاد انگيزه، در ده باب ، به توضيح ضرورت توجّه به اصلاح