3 . معتزله
معتزله، يكى ديگر از فرقه هايى بودند كه در هياهوى بحث در باره ايمان و كفر ، به صحنه آمدند. بر اساس شواهد تاريخى، بنيان گذار اين فرقه، واصل بن عطا بود. ۱ وى در پاسخ به اين سؤال كه : «گناه ، چه ارتباطى با ايمان دارد و مرتكب كبيره ، چه ناميده مى شود؟» چنين گفته است:
به باور من، مرتكب كبيره ، نه به صورت مطلق ، مؤمن است و نه كافر ؛ بلكه او در منزلت و جايگاهى بين ايمان و كفر ، قرار دارد . ۲
آنچه سبب شد كه واصل ، به چنين ديدگاهى در باره مرتكب كبيره برسد ، تعريف وى از ايمان بود . از نگاه وى ، ايمان مجموعه اى از ويژگى ها و اخلاق پسنديده و نيك بود كه اگر شخصى مزيّن به آن اوصاف باشد ، مؤمن است ؛ اما كسى كه گناه مى كند، اين خصلت هاى نيكو را ندارد و از همين رو ، شايسته تعظيم و مدح نيست و مؤمن خوانده نمى شود. البته چنين كسى ، بدان جهت كه شهادتين را بر زبان جارى كرده و برخى از كارهاى نيك و پسنديده را نيز انجام داده است، كافر هم خوانده نمى شود ؛ اما اگر بدون توبه از دنيا برود، در دوزخ جاودان خواهد ماند. واصل بن عطا در نهايت، عنوان «فاسق» را براى مرتكب كبيره برگزيد . ۳
بنا بر اين ، ايمان از نگاه واصل و ساير معتزليان، تنها تصديق و اعتقاد قلبى نيست ؛ بلكه اعمالى چون واجبات و حتى مستحبّات نيز در شكل گيرى ايمان ، نقش دارند. ۴
1.الملل والنحل، ج۱، ص۳۸.
2.همان جا.
3.همان جا؛ أدب المعتزلة إلى نهاية القرن الرابع الهجرى، ص ۱۳۷.
4.مقالات الإسلاميين واختلاف المصلّين، ج۱، ص ۳۲۹ و ۳۳۱. نيز، ر. ك: واصل بن عطاء وآراؤه الكلامية، ? ص ۲۱۴.
