راه جمع اين روايات ، اين است كه بگوييم آخرين سوره كامل ، سوره نصر و آخرين سوره به اعتبار آيات نخستين آن ، سوره برائت است . ۱
2 . كيفيت نزول قرآن ، در زمان نزول آن
در كتاب الكافى به نزول دفعى قرآن در 21 يا 23 رمضان و نزول تدريجى آن ، در طول بيست سال اشاره شده است :
عن حفص بن غياث ، عن أبى عبد اللّه عليه السلام قال : سألته عن قول اللّه عز و جل : «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ» إنّما اُنزل فى عشرين سنة بين أوّله و آخره؟ فقال أبو عبد اللّه عليه السلام : نزل القرآن جملةً واحدةً فى شهر رمضان إلى بيت المعمور ثمّ نزل فى طول عشرين سنة .
ثمّ قال : قال النبى صلى الله عليه و آله : نزلت صحف إبراهيم فى أوّل ليلةٍ من شهر رمضان و اُنزلت التوراة لستّ مضين من شهر رمضان و اُنزل الإنجيل لثلاث عشرة ليلة خلت من شهر رمضان و اُنزل الزبور لثمان عشر خلون من شهر رمضان و اُنزل القرآن فى ثلاث و عشرين من شهر رمضان . ۲
در اين حديث ـ چنان كه مى بينيم ـ ، نزول دفعى و نزول تدريجى قرآن ، هر دو اثبات شده و نزول دفعى آن را در بيست و سوم ماه رمضان ، دانسته است .
در حديث ديگرى ، كه در باره شهادت امام على عليه السلام بحث شده ، آمده است :
واللّه لقد قبض فى الليلة الّتى نزل فيها القرآن ؛ ۳
به تحقيق آن حضرت ، در شبى به شهادت رسيد كه قرآن در آن ، نازل شد ؛ يعنى در شب 21 رمضان .
در پاسخ به اين سؤال كه چگونه قرآن در شب قدر ، نازل شده (آن طور كه قرآن
1.تاريخ قرآن ، محمّد هادى معرفت ، ص ۴۶ .
2.الكافى ، ج ۴ ، ص ۵۹۶ ، ح ۳۵۶۰ .
3.همان ، ج ۲ ، ص ۴۱۸ ، ح ۱۲۳۴ .
