عقل است و اعمال انسان بدون آن دو ، بى معناست و سودبخش نخواهد بود.
7 . وجوب تكليف انسان ، مشروط به وجود عقل
از ديگر ادلّه هاى سازگارى عقل و دين، مشروط بودن احكام تكليفى شرع و دين به عقل است. چنانچه فقهاى اسلامى همه بر اين مسئله توافق دارند كه قبول اعمال و تكاليف انسان هاى مسلمان ، مشروط به چند موضوع است كه يكى از آنها عقل است. مبناى فقهى آنها علاوه بر دليل عقلى و قاعده «قبح عقاب بلا بيان» ، آيات و رواياتى است كه به آن پرداخته اند. حديث رفع ، ۱ از جمله رواياتى است كه در آن آمده: اگر انسان ، دچار جنون باشد ، تكليفى بر او بار نيست. به عبارت ديگر، اگر انسان ، صاحب عقل و خرد نباشد ، مكلَّف نمى گردد و عقوبت و مؤاخذه نخواهد شد. بنا بر اين ، ديندارى و تكليف شرعى ، مشروط به عقل انسانى است ؛ چرا كه خداوند اين چنين خواسته است . عقل ، دوركننده از منكر و فرمان دهنده به معروف است.
8 . عدم مذمّت از عقل
در متون دينى، آثار بسيارى به عقل و تعقّل نسبت داده شده است؛ آثارى فراتر از آنچه در ابتدا به ذهن انسان مى گذرد. در روايات ، طاعت و عبادت خداوند ، انجام دادن واجبات و ترك محرّمات، غلبه بر هوا و هوس، تسلّط بر زمان، پيراسته شدن از عيوب و اصلاح آنها، معرفت هاى خداوند و حجّت هاى صادق، استقامت و همراهى با حق، دورى از هر نوع ناهنجارى و آراسته شدن به هنجارهاى اخلاقى و اجتماعى، آگاهى، حفظ علم و ... ، ۲ به عقل و كاربرد آن نسبت داده شده است.
1.منتهى المطلب فى تحقيق المذهب ، ج ۱ ، ص ۲۰۲ ـ ۳۸۲ ؛ الكافى، ج ۲ ، ص ۴۶۲، ح ۱. لازم به توضيح است كه اين حديث ، در بيش از نُه منبع ، با تعابير گوناگونى نقل شده است.
2.در اين زمينه ، روايات فراوان است. حتى گاه براى بيان يك اثر از آثار ياد شده ، بيش از ده حديث وجود دارد (ر. ك: الكافى ، ج ۱، كتاب العقل و الجهل ؛ بحار الأنوار، ج۱، كتاب العقل و الجهل؛ ميزان الحكمة، ج ۵ ، ص ۲۰۳۳ ح ۱۳۳۱۱) .
