شكى نيست ، اما بايد توجّه داشت وجود اين شرايط ، فرق جوهرى و ماهوى در شرايط نقل حديث ايجاد نمى كند. احتمال كذب و خطا و نظاير آن ،در حالات عادى و غير فضاى تقيه نيز وجود دارد و مشكل زاست . پرسش اصلى اين است كه على رغم مشكلات و تنگناهاى فراوان ، آيا تلاش مضاعف اصحاب و محدّثان صدر نخست توانسته است فى الجمله ( و نه بالجمله ) بر اين مشكلات فائق آيد و مسير مطمئن يا قابل اعتماد عقلايى ، به سخن معصوم عليه السلام بگشايد يا خير ؟
بهترين راه پاسخ به اين پرسش ، رجوع به آرا و نظريات محدّثان بزرگ است تا ببينيم آيا ايشان كه در تقوا ، دقّت و امانت فوق العاده آنان ترديدى وجود ندارد ، به چه نحو درباره احاديث در دسترس خويش و كتاب هاى منتخب خود ، قضاوت نموده اند. بنا بر اين صرف ارائه مشكلات تاريخى موجود ، باعث سلب اعتماد نخواهد بود و ارزيابى مجموع مشكلات و تلاش هاست كه بايد مرجع قضاوت قرار گيرد.
درباره نحوه انتقال مؤلَّفات اصحاب ، بايد توجّه داشت كه على رغم جوّ عمومى فشار و تقيه ، در برهه هايى نيز آزادى و فراغت نسبى فراهم بوده است. تشويق فراوان ائمه عليهم السلام به نگاشتن احاديث و رساندن احاديث به نسل هاى بعدى و كثرت تأليف اصحاب ، احتمال انتقال مطمئن اصول و نوشته ها را تقويت مى كند. در هرحال ، قضاوت افرادى چون صدوق ، شيخ طوسى و مفيد ( قدّس سرّهم ) در باب اصول ، به نحوى است كه اسناد قطعى برخى از آنها به صاحبانشان و دسترسى مطمئن ، سالم و بى نقص ايشان را به محتواى كتب نشان مى دهد.
يك . شيخ مفيد ، در مقام جعلى دانستن روايتى از يعقوب بن شعيب ، دليلِ آن را نبودِ اين روايت در اصل وى مى داند . ^۱ روشن است كه در صورت قطعى نبودنِ