الف. درآمد : كتابى منسوب به محمّد بن مسلم
محمّد بن مسلم ثقفى (م 150 ق) از شاگردان برجسته امام محمّد باقر عليه السلام و امام جعفر صادق عليه السلام ، فقيهى سرشناس ، و از راويان نامدار شيعى است . ۱ با آن كه روايات منقول از او بسيار است ، ۲ امّا تنها يك اثر مكتوب با عنوان «الأربعمئة مسألة فى ابواب الحلال والحرام» به او نسبت داده شده است . ۳
توجّه من هنگامى به اين تنها اثر مكتوبِ منسوب به محمّد بن مسلم جلب شد كه مشغول نگارش مقاله اى درباره منابع مكتوب الايضاح قاضى نعمان مغربى (م 363 ق) شدم . ۴ به دنبال جستجوى منابع الايضاح (اثر فقهى ـ حديثى قاضى نعمان كه تنها بخش اندكى از آن باقى مانده است) ، به كتابى با عنوان «كتاب المسائل» بازخوردم كه قاضى نعمان ، هفت بار از آن نام برده و رواياتى را به اين سند ، از آن نقل كرده بود : «كتاب المسائل» به روايتِ حسين بن على بن حسن > ابراهيم بن سليمان > اسماعيل > علاء بن رزين > محمّد بن مسلم ، كه همگى اين هفت روايت ، پرسش هاى فقهى محمّد بن مسلم بود از امام محمّد باقر عليه السلام و پاسخ امام عليه السلام به آن پرسش ها . ۵ جستجو در كتاب هاى فهرست (مشخّصا فهرست هاى نجاشى و طوسى) ۶ نشان مى داد كه هيچ كدام از راويان اين كتاب و اين روايات (به سند مذكور) ، كتابى با عنوان «كتاب المسائل» نداشته اند ، جز محمّد بن مسلم كه نجاشى كتابى با عنوان «الأربعمئة مسألة»
1.ر .ك : ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۴۰۹ ـ ۴۱۰ .
2.برخى از معاصران ، كوشيده اند كه همگى روايات او را گردآورى كنند ، هرچند آنچه از وى در مجموعه هاى حديثى باقى مانده ، بخشى اندك از روايات اوست ؛ چرا كه بنابر نقل كشى ، او سى هزار حديث از امام باقر عليه السلام و شانزده هزار حديث از امام صادق عليه السلام شنيده بود (ر .ك : همان جا) .
3.فهرست أسماء مصنّفى الشيعة ، ص ۳۲۴ .
4.آن مقاله اينك با عنوان «درنگى در منابع مكتوب الإيضاح» منتشر شده است .
5.ر .ك : «درنگى در منابع مكتوب الايضاح» ، ص ۱۴۱ .
6.براى آگاهى تفصيلى از اين دو اثر ، ر .ك : بازشناسى منابع اصلى رجال شيعه ، ص ۱۳ ـ ۲۵۹ .
