تفاوت صحابه در فهم قرآن

اهل سنّت، بر اساس ادلّه و شواهد، به تفاوت فهم صحابه در تفسير قرآن، معترف اند و درباره برخى از صحابه در تفسير، حساب جداگانه اى باز كرده اند. اين به دليل آن است كه اولاً، توفيق همراهى با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى همه صحابه ، يكسان نبوده است ؛ ثانيا، گرايش آنان به تعلّم و فراگيرى، متفاوت است ؛ و ثالثا، ظرفيت عقلى آنان براى ادراك معارف قرآن، در يك سطح قرار نداشته است. ^۱ به همين روست كه سطح كميّت، در روايات تفسيرى موجود از صحابه، مختلف است. ^۲ اين حقيقت، غير قابل انكار است ؛ امّا دكتر خالدى ، در تطبيق آن بر مصداق، حقيقت را پوشانده و ابن عباس را «اَعْلَم الصّحابة بالتفسير و التأويل» مى داند. ^۳
همان طور كه ملاحظه كرديد ، اگر واقعيت هاى موجود در مصادر و مدارك فريقين را در نظر آوريم، هيچ كدام از صحابه را در فهم معارف وحى، هم رديف امام على عليه السلام نخواهيم يافت. ايشان از كودكى در دامان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نشو و نما يافته، و همواره در طول زندگى ، همدم و همراه آن حضرت بود. ^۴
ليكن دكتر خالدى، با ناديده گرفتن اين حقيقت، درباره اين روايت كلينى از امام على عليه السلام كه مى فرمايد:
و قد كنت أدخل على رسول اللّه صلى الله عليه و آله كل يوم دَخْلَةً، فَيُخَلّينى فيها، أدور معه حيث دار. و قد علم أصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله إنّه لم يصنع ذلك بأحدٍ من الناس غيرى، فربّما كان فى بيتى يأتينى رسول اللّه صلى الله عليه و آله أكثر ذلك فى بيتى و كنت إذا دخلت عليه بعض منازله أخلانى و أقام عنّى نساءه فلا يبقى عنده غيرى... كنت إذا سألته، أجابنى و إذا سكتُّ عنه، وفُنِيَت مسائلى ابتدأنى... ؛^۵
و من پيوسته هر روز يك بار بر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وارد مى شدم. در هر بار، با من خلوت مى كرد و هر جا مى بود با او مى بودم ، اصحاب پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مى دانستند كه با هيچ كس جز با من ، اين گونه رفتار نمى كند. بسا كه پيامبر در خانه من نزدم مى آمد . بيشتر آن (خلوت ها) در خانه من بود و هر گاه بر ايشان در بعضى از خانه هايش وارد مى شد ، با من خلوت مى كرد و زنانش را از آن جا بيرون مى كرد و جز من ، كسى در نزد او باقى نمى مانْد... . هر گاه از او سؤال مى كردم، پاسخم مى داد و چون سكوت مى كردم و پرسش هايم تمام مى شد ، با من سخن آغاز مى كرد... .
چنين مى نويسد: «هذا زعمٌ باطل و كلامٌ مردود. على نفسه يتبرّأ منه». ^۶ غافل از اين كه در مصادر اهل سنّت نيز در چند حديث كه محدِّثان آن را با طرق متعدد ذكر كرده اند، از خالد بن قثم، نوه عباس ، عموى پيامبر، مى پرسند : «چرا على، وارث پيامبر خداست و جدّ تو نيست، با آن كه جدّ تو عموى پيغمبر است» ، در پاسخ مى گويد: «چون على، نخستين كسى است كه از ميان ما به پيامبر [ايمان آورد و ]پيوست و بيش از همه ما، همراه ايشان بود». ^۷
همچنين اهل سنّت، اعتراف عايشه و ديگران را نقل كرده اند كه: محبوب ترين انسان نزد پيامبر خدا، على بن ابى طالب بوده است . ^۸ عبد اللّه بن عمر در پاسخ به شخصى كه درباره امام على عليه السلام مى پرسد مى گويد:
درباره على همين بس كه خانه او را در كنار خانه پيامبر خدا در مسجد ببين. در مسجد، خانه اى جز خانه او نيست. ^۹
از امّ سلمه (يكى از همسران پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ) چنين روايت مى كند:
سوگند به آن كه امّ سلمه به او سوگند مى خورد، نزديك ترين افراد به پيامبر خدا، على بن ابى طالب بود... . در صبحگاهى كه پيامبر خدا از دنيا رفت، به دنبال على[ عليه السلام ] فرستاد... در آن واپسين لحظات، على[ عليه السلام ]سر بر سينه پيامبر خدا ـ صلّى اللّه عليه [و آله] و سلم ـ گذاشت؛ پيامبر خدا با ايشان راز مى گفت و نجوا مى كرد. وى آخرين كسى بود كه با پيامبر بود. ^۱۰
در اين ميان، احاديثى فراوان نيز نقل شده كه برخلاف انكار صريح دكتر خالدى، ^۱۱
از حضور ويژه امام على عليه السلام نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در ساعات مقرر خبر مى دهد. از جمله آنها احاديثى است كه نسائى و ديگران از قول امام على عليه السلام نقل كرده اند. حضرت مى فرمايد:
كانت لى منزلة من رسول اللّه لم تكن لأحد من الخلائق، فكنت آتيه كل سحر فأقول: السلام عليك يا نبىّ اللّه . فإن تنحنح انصرفت إلى أهلى و إلّا دخلت عليه...؛^۱۲
من، منزلت ويژه اى نزد پيامبر خدا داشتم كه براى هيچ كس نبود . [و آن اين بود كه ]در هر سحر خدمتشان مى رسيدم و مى گفتم: السلام عليك يا نبى اللّه . اگر ايشان سرفه اى تصنّعى مى كرد ، به خانه باز مى گشتم و گرنه ، شرفياب مى شدم.
و نيز احاديثى متعدّد ديگرى هست كه در آنها حكايت از بهره مندى على بن ابى طالب به طور ويژه از محضر پيامبر خداست. در اين احاديث از قول امام على عليه السلام چنين نقل شده است:
كنتُ إذا سألت رسول اللّه ، أعطانى وإذا سكّتُ، إبتدأنى^۱۳
چون [نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شرفياب مى شدم] از رسول خدا مى پرسيدم، پاسخ مى شنيدم و چون ساكت مى شدم، حضرت با من [سخن] آغاز مى فرمود.
و بالاخره احاديثى ديگر، از امام على عليه السلام كه از قول پيامبر خدا صلى الله عليه و آله چنين نقل مى كند :
...ما سألت اللّه عز و جل شيئاً إلّا سألت لك مثله و لا سألت اللّه شيئاً إلّا أعطانيه إلّا إنّه قال لى: لا نبىّ بعدك؛^۱۴
هيچ چيز از خدا نخواستم ، جز آن كه همانند آن را براى تو خواستم و هيچ چيز ازخدا نخواستم ، جز آن كه به من عطا كرد . تنها به من فرمود: پيامبرى پس از تو نيست.
از اين روايات و بسيارى از روايات ديگر، ^۱۵ ملازمت و همراهى امام على عليه السلام با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، اعتناى خاص پيامبر به ايشان و موقعيت ويژه امام على عليه السلام در دريافت همه معارف وحيانى از پيامبر صلى الله عليه و آله ، به خوبى استفاده مى شود.