درگذشته بود. دكتر زرّين كوب مى نويسد:
ترويج تشيّع توسّط آل بويه و مبارزه حنابله بغداد با شيعه كرخ در بغداد، طبعا محيط را براى صوفيه كه خود نزد اكثر فقها و متكلّمين هر دو فرقه، مطعون و متّهم بودند، چندان مساعد نمى گذاشت. ۱
يكى از مشكلات فكرى و فرهنگى ايّام اوّليّه غيبت، در جهان تشيّع، ظهور غلات و مدّعيان مناصب معنوى بودند. در اين ميان، فتنه شلمغانى، مقتول به سال 322 ق، ۲ افزون بر آثار زيانبار فرهنگى، عالم سياست را نيز متأثر كرد و ضايعاتى بر توان سياسىِ جامعه شيعه به وجود آورد. شلمغانى، از ياران حسين بن روح بود و در زمان اختفاى ابن روح، سفير و رابط وى با مردم بود. ۳
حسين بن روح، مدّتى پنهان مى زيسته است. به نظر مى رسد، شلمغانى از فرصت پنهان زيستن ابن روح استفاده كرده و گروهى از خواص و متنفذّين شيعه را به سوى خود خوانده است. ۴
انگيزه انحراف محمّد بن على شلمغانى را عواملى چند از جمله حسادت او به ابن روح ۵ و رياست طلبى بر شمرده اند. نيز شيخ طوسى به نقل از حسين بن روح، افكار شلمغانى را الحادى و كفرآميز دانسته و آن را نشئت گرفته از عقايد حلّاج دانسته است. ۶ در ذى حجّه 312 ق، توقيع لعن، از طرف ناحيه مقدسه، عليه شلمغانى صدور يافت. ۷
بعد از عزل حامد بن عباس و روى كار آمدن ابوالحسن على بن محمّد الفرات و
1.. جستجو در تصوّف ايران، ص ۱۵۹.
2.. تكمله تاريخ الطبرى، ج ۱۱، ص ۲۸۹؛ المنتظم، ج ۱۳، ص ۳۴۲؛ الكامل فى التاريخ، ج ۸، ص ۲۹۰.
3.. الغيبة، ص ۱۸۳.
4.. خاندان نوبختى، ص ۲۲۳.
5.. رجال النجاشى، ص ۳۷۸.
6.. الغيبة، ص ۲۴۹.
7.. همان، ص ۲۵۴.
