يكى از سلسله هاى مشهور نيمه دوم سده سوم، حكومت سامانيان است. سامانيان، به روستايى به نام سامان از آبادى هاى نزديك سمرقند منسوب هستند و آنان از امراى محلى ايرانى بوده اند و در اين روستا، به ارث، حكومت مى كرده اند. به گفته بيشتر مورّخان، سامانيان، از فرزندان بهرام چوبينه، سردار معروف هرمز چهارم و خسرو پرويز بودند كه از خاندان مهران و در اصل، از اهل رى دانسته اند. امّا اين انتساب هم مانند ساير نسب هايى كه در سده هاى سوم و چهارم هجرى براى امرا و متنفذّين ايران نقل مى كرده اند، محلّ تأمل است. آل سامان، در دوره طاهريان، در آسياى ميانه و خراسان بزرگ، مشاغل مهم حكومتى داشتند و امارت آنان، در طول سده سوم تداوم يافت و در دوره المعتمد، پر رنگ تر شد.
وى در سال 261 ق، رسما منشور امارت جميع بلاد ماوراء النهر را به نام نصر بن احمد فرستاد و نصر، در سمرقند اقامت اختيار نمود. وى، شش برادر داشت. از برادران، اسماعيل را به نيابت خويش به بخارا فرستاد و برادران ديگر را هم هر كدام به شهرى ديگر مأموريت داد. نصر، هم زمان با المعتمد، به سال 279 ق، درگذشت و برادر وى، اسماعيل، سمرقند را نيز به قلمرو خود ضميمه نمود و امير تمام ماوراء النهر گرديد. اسماعيل بن احمد را مؤسّس دولت سامانى مى دانند؛ زيرا كه پس از مرگ برادر بزرگ تر، بر سراسر ماوراء النهر امارت يافته و ساير امراى جزء سامانى، فرمان او را گردن نهادند. وى در ايّام امارت خويش، ممالك سامانى را وسعت بخشيد و خراسان، گرگان، طبرستان، سيستان، رى و قزوين را هم بر قلمرو سابق خود افزود. ^۱
حكومت سامانيان، 110 سال، از 279 تا 389 ق، به طول انجاميد. از ميان سامانيان، اوّلين پادشاه، اسماعيل بن احمد نام داشت كه حكومت وى، از 279 تا 295 ق، يعنى در تمام مدت خلافت المعتضد و المكتفى، تداوم داشت و بخش مهمّى از مناطق