گردانيد و در زمان حمله اسكندر ، خراب شده بود . ^۱
همچنين در اثر ياد شده ، از ابن فقيه ، روايت شده است كه قم را قمسارة بن لهراسف ، بنا كرده است. نيز آمده است:
بهرام گور ، در طغرود (يكى از روستاهاى غرب قم) ، آتشكده اى بنا نهاد و آتش در آن افروخت و بازارى در آن پديد كرد. قم و رستاق هاى آن را بنا نهاد . ^۲
قم ، به يقين يكى از شهرهاى مهمّ ناحيه مركزى و غربى ايران ، يعنى ماد بزرگ يا جبال ، به شمار مى رفته است. چنان كه مستوفى ، پس از حمله مغول و ويرانى شهرها ، نوشته است:
ماقبل، از بلاد عراق ـ عجم يا ماد بزرگ يا جبال ـ چهار شهر معتبر بوده است .
وى اين چهار شهر را: قم ، اصفهان ، رى و همدان ذكر كرده است و شعرى را كه در اين مورد سروده شده آورده است. اوصاف قم در اين شعر: «نيك نيك ارچه نباشد بد بد هم نبود» ، ^۳ بيانگر متوسط بودن شهر قم است. اين در حالى است كه ناحيه عراق عجم ، شامل چهل شهر و نُه تومان (معادل يك استان) بوده است. يزد، قزوين، زنجان، گلپايگان، كاشان ، كرج (محدوده اراك امروزى) بروجرد ، خرم آباد و... از شهرهاى اين ناحيه ، محسوب مى شده است. ^۴
قم به همراه رى ، همدان و اصفهان ، در ميان چهل شهر ، از همه مهم تر بوده اند. و مى توان گفت جايگاه قم ، بين شهر متوسّط و بزرگ ، در طول سده ها در حال تغيير بوده است و بارها اين موقعيت تكرار شده است. چنان كه در زمان معاصر، قم ، حدود پنجاه سال پيش ، شهر متوسّط بود و امروزه در شمار كلان شهرهاى ايران به شمار مى آيد. اين نوسان موقعيت ، به علّت وجود جاذبه دو قطب مهم رى و اصفهان ، در