اوج گستردگى خود رسيد.
رمضان سال 255 ق، در زمان خلافت مهتدى، شاهد خروج قيام ، صاحب زنج، در جنوب عراق بود ^۱ كه به كشته شدن مردم بسيارى انجاميد. در ماهيت اين قيام و رهبر آن، نظرهاى مختلفى بيان گرديده است. ^۲ زرّين كوب مى نويسد:
صاحب زنج، على بن محمّد برقعى خوانده مى شد و قيام او، خلافت و حكومت را به شدّت تهديد مى كرد؛ با آن كه خويشتن را از اخلاف زيد بن على مى شمرد، ظاهرا از خوارج بود. نسب او نيز بعدها موضوع ترديد و اختلاف واقع شد. اگرچه خود او مدّعى انتساب به آل على عليه السلام بود، بعضى او را از اعراب عبد قيس مى خواندند و برخى ايرانى نژادش مى شمردند، از قريه ورزنين، نزديك رى. صاحب زنج، به دوران خلافت مهتدى و معتمد، بارها لشكر خليفه را شكست داد و شهرهاى عراق و خوزستان را به باد قتل و غارت داد. وى از حوالى بصره تا رامهرمز، بر قلمرو وسيعى شامل جباء، ابله، عبادان، اهواز، بصره، واسط، جبل، نعمانيه و جرجرائيه غلبه يافته بود. امّا گرايشى كه به مذهب خوارج داشت، موجب گرديد كه قرامطه و يعقوب ليث، از اتّحاد با وى دورى كنند. سرانجام معتمد موفّق شد به وسيله برادرش، الموفّق، صاحب زنج را در مختاره، در جنوب بصره، كه در واقع مركز و تختگاه شورشيان بود، محاصره و مغلوب كند و بعد از پانزده سال جنگ و انقلاب، با قتل صاحب زنج، نهضت بردگان را كه لطمه اى بزرگ به حيثيت خلافت وارد كرده بود از ميان بردارد . ^۳
خروج صاحب زنج، از رمضان 255 تا صفر 267 ق، مدّت چهارده سال و چهار ماه طول كشيد. وى سرانجام در 270 ق به قتل رسيد. ^۴ كشتار و خرابى هاى اين شورش، بسيار گسترده بوده است. مسعودى، سخنان مردم را در آمار مقتولان به دو گروه