خودمختار و بعضا مستقل و فراگير در جهان اسلام است. در اين ايّام، مى توان به حضور اين دولت ها اشاره كرد. طاهريان (205 ـ 259 ق)، صفّاريان (247 ـ 393 ق) و سامانيان (261 ـ 389 ق) از خراسان و سيستان و ماوراء النهر برخاستند. علويان طبرستان (250 ـ 316 ق)، آل زيار (316 ـ 435 ق)، آل بويه (320 ـ 448 ق)، جستانيان، آل باذوسبان، باونديان و خاندان نعمان، از خطّه شمال ايران بودند. ساجيان، ديسم كرد خارجى، آل مسافر (كنگريان)، رواديان، حكام نريز، شروانشاهان و هاشميان دربند، از حاكمان طارم زنجان، آذربايجان و قفقاز به شمار مى رفتند. دلفيان (210 ـ 285 ق)، حاكمِ بخشى از نواحى مركزى و غربى ايران بودند.
بريديان، مدّتى بر خوزستان و بصره مسلّط شدند. حمدانيان (292 ـ 392 ق)، در حلب و موصل، طولونيان (254 ـ 292 ق) و اخشيديان (323 ـ 358 ق)، در مصر و شام حكومت مى كردند. بنى زياد، بنى يعفر و سادات آل طباطبا، در يمن، و بنى الاخيضر و بنى موسى، در حجاز حكمرانى مى كردند. فاطميان (297 ـ 567 ق)، ادريسيان (172 ـ 375 ق)، اغلبيان (184 ـ 296 ق)، بنى مدرار (155 ـ 352 ق) و بنى رستم (160 ـ 296 ق)، از حاكمان شمال آفريقا بودند. امويان (138 ـ 422 ق)، در اندلس سلطنت مى كردند. ۱
10. قدرت يابى تشيّع
ايّام غيبت صغرا (عصر حيات كلينى) را مى توان عصر پيدايش و گسترش و تداوم حكومت هاى شيعى با گرايش هاى مختلف امامى، زيدى، اسماعيلى دانست. در اين
1.. ر.ك: شهرياران گمنام تاريخ مفصّل ايران، ص ۱۰۹ ـ ۲۵۲؛ تاريخ مردم ايران، ج ۲؛ تاريخ دولت هاى اسلامى و خاندان هاى حكومتگر، ج ۱؛ طبقات سلاطين اسلام، ص ۲۹ ـ ۱۲۱؛ تاريخ ادبيات ايران، ج ۱، ص ۲۹ ـ ۱۹۷؛ تاريخ سياسى اسلام ؛ مقدمه اى بر تاريخ سياسى اجتماعى شمال افريقا از آغاز تا ظهور عثمانى ها، ص ۳۷۱. گزارش بخشى از تاريخ آغاز و فرجام و سوانح ايّام برخى از دولت هاى محلّى، ميان محققان متفاوت است و اطّلاعات آنان نسبى است. مثلاً آغاز حكومت سامانيان را برخى ۲۶۱ ق و بعضى ۲۷۹ ق مى دانند. يا تداوم حكومت چند مرحله اى صفاريّان در محدوده محدودتر را تا حدود پايان قرن نهم ثبت كرده اند و ... .
