زمينه‌ها و شرايط نزول يک يا چند آيه دارد. در روايات مرتبط با اين مفهوم، دايره‌اي فراخ‌تر به چشم مي‌خورد؛ چرا که گاه شرايطِ پيش از نزول، ترسيم مي‌شود و گاه بازتاب‌هاي پس از نزول، به تصوير در مي‌آيد. به جهت اين گستردگي، گمان مي‌رود تعبير «ترسيم فضاي نزول»، گوياتر و جامع‌تر از تعابير رايج پيش‌گفته باشد. اينک به ذکر نمونه‌اي مي‌پردازيم:
الطَّبَرسي أبو علي: روي أنّه لمّا نزلت هذه الآية کرِهوا مُخالطة اليتامي، فشَقَّ ذلک عليهم، فشکوا ذلک إلي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، فأنزل الله سبحانهوَيَسْأَلُونَکَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاَحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْالآية، قال: و هو المروي عن السيدين الباقر و الصادق عليهما السلام؛۱
ابو علي طبرسي گويد: روايت شده هنگامي که اين آيه (آيه دوم سوره نساء) نازل شد، آنها (سرپرستان يتيمان) از معاشرت با يتيمان اکراه داشتند. و اين کار براي ايشان (سرپرستان يتيمان) مشکلاتي را به بار آورد. از اين رو، نزد رسول خدا شکوه کردند. پس خداي سبحان آيه: «و در باره يتيمان از تو مي‌پرسند، بگو: به صلاح آنان کار کردن بهتر است، و اگر با آنان همزيستي کنيد، برادران [ديني] شما هستند» را نازل کرد. طبرسي گويد: اين حديث از امام باقر و امام صادق عليهما السلام روايت شده است.
اين روايت، هم به بازتاب نزول آيه دوم از سوره نساء، اشاره دارد و هم زمينه نزول آيه 220 از سوره بقره را بيان مي‌کند.
آثار متعددي در گردآوري روايات اسباب نزول، نوشته شده است. سيوطي در کتاب أسباب النزول خود، 1264 حديث گرد آورده است که ابراهيم محمد العلي، در نوشته‌اش به نام صحيح أسباب النزول،324 مورد از آنها را صحيح دانسته است. ۲
مرحوم طبرِسي در مجمع البيان، 348 مورد اسباب نزول، نقل مي‌کند ۳ و در کتاب أسباب النزول في ضوء روايات أهل البيت نيز 427 حديث، منقول است. ۴
2. ايضاح لفظي
برخي از احاديث، يک واژه (لفظ) را در آيات قرآني معنا مي‌کنند که آن را ايضاح لفظي مي‌ناميم؛ از قبيل:
1.البرهان في تفسير القرآن، ج ۲، ص ۱۶، ح ۲۰۹.
2.صحيح أسباب النزول، ابراهيم محمد العلي، دمشق، دار القلم، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م.
3.مفتاح مجمع البيان، ص ۷۹۴ـ ۸۰۲ .
4.أسباب النزول في ضوء روايات أهل البيت، السيد مجيب الرفيعي، قم، دار الغدير، ۱۴۲۱ق.
