قال أبو جعفر الأحول: فلم يکن عندي في ذلک جوابٌ، فقدمتُ المدينةَ، فدخلتُ علي أبي عبد الله( وسَألته عن الآيتين، فقال: «أمّا قوله: فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً فإنّما عني به النَفَقَة، وقوله: وَلَن تَسْتَطِيعُوا أَن تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فإنّما عَني به في المودّة، فإنّه لا يقدرُ أحدُ أن يعدِلَ بين المَرأتَين في المَودّة».
فرجع أبو جعفر الأحول إلي الرجل فأخبره، فقال: هذا حمَلَتهُ الإبل من الحِجاز؛ 1
علي بن ابراهيم قمي گويد: مردي از زنديقان از ابو جعفر احول در باره سخن خدا که فرمود: «هر چه از زنان که شما را پسند افتد...» پرسيد و اين که در آيه ديگر مي‌فرمايد: «و شما هرگز نمي‌توانيد ميان زنان عدالت کنيد...» ميان اين دو قول چه فرقي است؟ ابو جعفر احول گفت: من جوابي براي اين پرسش نداشتم، پس راهي مدينه شدم و به محضر امام صادق رسيدم و از آن حضرت در باره اين دو آيه پرسيدم. امام فرمود: اما اين آيه که: «پس اگر بيم داريد که به عدالت رفتار نکنيد، به يک [زن اکتفا کنيد]»، مقصود از آن نفقه است و اين آيه که: «و هرگز شما نمي‌توانيد ميان زنان عدالت کنيد...» مقصود از آن عدالت در دوست داشتن است، زيرا هيچ کس نيست که بتواند ميان دو زن در دوست داشتن عدالت روا دارد.
ابوجعفر احول به نزد آن مرد بازگشت و او را از پاسخ با خبر ساخت. آن مرد گفت: اين پاسخ را شتر از حجاز با خود آورده است (اين پاسخ از خودت نيست).
ايضاح مفهومي، شامل موارد: عام و خاص، مطلق و مقيد، بيان ناسخ و منسوخ و تفصيل محتواي آيه در عرصه‌هاي اعتقادي، تاريخي و فقهي مي‌شود. به سخن ديگر، ايضاح مفهومي، گسترده‌ترين حوزه روايات تفسيري و خود، قابل تقسيم به اقسام گوناگوني است که به برخي از آنها اشاره شد.
4. بيان مصداق
روايت‌هاي فراواني در دست است که به ذکر مصداق آيات مي‌پردازند، در حالي که بر پايه قواعد زباني و تفسيري نمي‌توان اين مصاديق را مصداق انحصاري آيه دانست، و غالب اين روايات نيز دلالتي بر انحصار ندارند، مانند:
ابن بابويه في «الفقيه»: رُوي عن الصادق( أنّه سُئِلَ عن قول الله عزّ وجلّ: فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ. 2 قال: «إيناس الرشد: حِفظ المال»؛
شيخ صدوق در الفقيه نقل کرده است که: روايت شده که از امام صادق عليه السلام در باره آيه «پس اگر در ايشان رشد [فکري] يافتيد، اموالشان را به آنان رد کنيد» پرسيده شد، فرمود: نشانه رشد حفظ مال است.
و عنه: بإسناده عن القاسم بن يحيي، عن جدّه الحسن بن راشد، عن أبي
