روش سيد رضي رحمه الله در مواجهه با مجازات روايي در «المجازات النبوية»

عبدالهادي فقهي‌زاده ^۱

نرجس توکلي محمدي ^۲

چکيده

وقوع مجاز در روايات، به اقتضاي بشري‌ بودن زبان آنها و به مثابه يکي از ابزارهاي انتقال معاني گسترده و راه‌هاي فهم صحيح متون روايي، امري مسلّم است؛ چنان‌که غالب علماي اسلامي، در شرح روايات و مباحث فقه‌الحديثي بر وقوع آن در برخي موارد صحّه نهاده‌اند. از اين رو، و با توجه به گستره وقوع مجاز در روايات و آسيب‌هاي ناشي از کج‌فهمي و بدفهمي معاني مجازي، مي‌توان دريافت که بررسي مجاز در روايات و راه‌هاي فهم معاني مجازي در آنها امري ضروري است. با اين همه، همچنان تنها اثر مستقلّ روايي در اين زمينه، کتاب المجازات النبوية سيد رضي رحمه الله است که به برخي مجازات روايي منقول از پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم اختصاص يافته‌است. سيد رضي رحمه الله در اين منبع روايي، به اختصار و بدون تبويب و دسته‌بندي خاصّي، بر اساس شواهد لغوي، ادبي، قرآني، روايي، تاريخي، کلامي و با توجه به اسباب صدور دسته‌اي از روايات نبوي و صدر و ذيل آنها و گاه با تکيه بر ذوق و دانش پيشين خود، به تبيين معاني مجازي مندرج در آنها پرداخته‌ و در نوع خود اثري ماندگار آفريده‌است.

کليدواژه‌ها: سيد رضي رحمه الله، المجازات النبوية، مجازات روايي و فقه‌الحديث.

درآمد

«مَجاز» در علوم عربيت، يکي از صنايع ادبي، در علم اصول يکي از مباحث الفاظ و در فقه الحديث يکي از راه‌هاي فهم معناي روايات است که علماي حديث از ديرباز به آن توجه کرده‌اند؛ چنان‌که صاحبان جوامع روايي، با تأييد حمل بعضي از روايات بر معاني مجازي، آن را راهي براي فهم معناي صحيح و رفع تعارض از آنها دانسته‌اند ^۳ و در مواضعي از شرح روايات، به وقوع مجاز در آنها و تبيين مفاد صحيح هر