مجاز به جهت واضع، به سه نوع «لغوي»، «شرعي» و «عرفي» ۱ و در اصطلاح علم بيان و ديدگاه جمهور، به دوگونه لغوي و عقلي تقسيم مي‌شود ۲ مراد از مجاز لغوي، مجازي است که از خود واژه به دست مي‌آيد و در آن جريان دارد؛ مانند کاربرد لفظ «اسد» در معناي شجاع که آن را از معناي موضوعٌ‌له، به معناي غيروضعي انتقال داده‌است ۳
مراد از مجاز عقلي نيز بر خلاف مجاز لغوي گونه‌اي از مجاز است که در جمله واقع مي‌شود. در اين نوع، معناي مجازي از طريق درک عقلي از مفهوم کل جمله و نه الفاظ خاصي از آن به دست مي‌آيد ۴ بنا بر اين، مجاز عقلي نسبت دادن فعل يا شبه فعل است به فاعلي غير از آنچه در ظاهر به آن نسبت داده مي‌شود، همرا با علاقه و قرينه‌اي که مانع از اراده معناي حقيقي شود ۵ ؛ براي نمونه اِسناد «ذبح» به فرعون در يُذبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ۶ مجاز عقلي با علاقه سببيه است؛ زيرا فاعل حقيقي آن، افراد تحت فرمان فرعون‌اند نه خود او؛ اما چون حکم ذبح را فرعون صادر کرده، عمل به او نسبت داده شده است. بنا بر اين، روشن است که مجاز به تنهايي به فعل يا فاعل آن تعلق نمي‌گيرد، بلکه متعلّق آن معنايي است که از ترکيب اين دو حاصل مي‌شود ۷
سيد رضي رحمه الله
ابوالحسن محمد بن حسين موسوي، معروف به «سيد رضي» و «شريف رضي» دانشمند و اديب شيعي، به سال ۳۵۹ق، در خانواده‌اي فرهيخته در ـ بغداد که بزرگ‌ترين پايگاه علوم اسلامي آن دوران به شمار مي‌رفت ـ به دنيا آمد ۸
پدر شريف رضي رحمه الله، ابواحمد حسين بن موسي بن محمد بن موسي بن ابراهيم مجاب بن امام موسي بن جعفر عليه السلام است که نقابت طالبيان بغداد و سرپرستي آنان، نظارت بر ديوان مظالم و امارت حاجّ را بر عهده داشت. مادر سيد رضي رحمه الله، فاطمه دختر حسين بن ابي‌محمد حسين و بنا به نقلي ديگر، دختر ابومحمد حسين بن احمد، معروف به «داعي صغير» يا «ناصر صغير» پسر «ناصر کبير»، نقيب طالبيان است که در هر دو صورت، علوي، زني دانشمند و دوستدار علم و مورد احترام دانشمندان و فقيهان است؛ چنان‌که شيخ مفيد(م۴۱۳ق) کتاب احکام النساء را به درخواست وي نگاشته است ۹
برادر بزرگ سيد رضي رحمه الله، ابوالقاسم علي بن حسين موسوي، معروف به سيد مرتضي، الأجلّ المرتضي
۱.الايضاح، ص۱۵۴، مختصر المعاني، ص ۲۱۵ ـ ۲۱۶.
۲.ر.ک : اسرار البلاغة، ص۴۱۱؛ مفتاح العلوم، ص۳۶۳ ـ ۴۶۲؛ مختصر المعاني، ص۲۱۵.
۳.ر.ک : اسرار البلاغة، ص۴۰۸.
۴.ر.ک : همان، ص۲۰۸.
۵.ر.ک : همان، ص۳۸۵؛ مفتاح العلوم، ص۳۹۳؛ الاتقان، ج۲، ص۲۹؛ علوم البلاغة، ص۲۷۰.
۶.سوره قصص، آيه ۴.
۷.براي آشنايي با مجاز عقلي و علائق آن ر.ک : اسرار البلاغة، ص۳۶۶ ـ ۴۱۶؛ مفتاح العلوم، ص ۳۹۳ ـ ۳۹۹؛ الاتقان، ج۲، ص۲۹ ـ ۳۰؛ جواهر البلاغة، ص ۲۹۶ ـ ۲۹۸؛ علوم البلاغة، ص ۲۷۰ ـ ۲۷۶.
۸.ر.ک : رجال النجاشي، ص ۳۹۸؛ رجال ابن داوود، ص ۳۰۸؛ رجال العلامة الحلي، ص۱۶۴.
۹.ر.ک : سيد رضي (دواني)، ص ۱۵ ـ ۲۷؛ سيد رضي (جعفري)، ص۲۷ ـ ۳۴.
