ملاحظه معانى متفاهمه اهل عرف را كرده اند و از اينجاست كه فخر المحقّقين در ايضاح گفته كه : «النيّةُ حقيقةٌ في الإرادة المُقارنة ، ومَجازٌ في القَصد أعني الإرادة مطلقا» ^۱ ، كه از كلام او بر مى آيد كه اراده لازم نيست كه مقارن فعل باشد .
و شهيد رحمه الله در حاشيه قواعد گفته است : «الأفضل مقارنةُ النيّة الطلع ^۲ الفجر بحيث يُطابق آخرها أوّله ، وإذا تقدّمتُ ^۳ فهي عزمٌ لانيّةٌ» ^۴ .
و امّا اشاعره ، پس چون ايشان ترجيح بلا مرجّح را جايز مى دانند ، در اختيار احد طرفين ، نه علم به نفع را ضرورى مى دانند و نه ميل به آن را و متمسّك شده اند به قدحين عَطشان ورَغيفين جَوعان وطريقين هارب ، و آن خلاف تحقيق است و آنكه ايشان ادّعا كرده اند كه مرجّحى نيست ، مجرّد فرض است و از فرض شى ء وقوع شى ء لازم نمى آيد و بنابراين اراده در نزد ايشان مجهول الحقيقة است .
پس مى گوييم : در اراده چند چيز معتبر است :
اوّل حصول علم به شى ء ، بعد از آن اعتقاد نفع آن ، بعد از آن تفكّر و تروّى در اختيار و عدم اختيار ، بعد از آن همّت كردن بر آن ، بعد از آن شوق به هم رساندن آن ، بعد از آن تأكّد به شوق ، به حدّى كه به سر حدّ عزم برسد ، و بعد از آنها نيّت است كه قصد مقارن فعل است ، و بعد از آن فعل به عمل مى آيد .

[كراهت]

و در كراهت هم چندين امور است .

[مشيت]

و امّا مشيّت ، پس در لغت به معنى اراده است ، چنانكه در صحاح تصريح كرده كه : «المشيّة هي الإرادة» ^۵ ، ولكن از اخبار فرقى ظاهر مى شود ، چنانكه روايت شده است