فعل دانيم و نفس ايجاد دانيم و هر گاه اراده را به معنى علم به اصلح بگيريم ، چنانكه متكلّمان اماميّه گفته اند ، پس فرق مابين علم و اراده ، فرق مابين كلّى و فرد و عامّ و خاصّ است ، پس علم عبارت است از مطلق دانستن و اراده عبارت است از دانستن خاصّى كه دانستن اصلح و خير باشد.
پس بنابراين معنى آخر حديث اين است كه علم خدا ، يعنى آن معنى عامّ سابق است بر مشيّت ، يعنى سبقت بالذات دارد ؛ چون عامّ بالذات اَسبق است از خاصّ .
و فرقى ديگر هست كه علم خدا شامل همه چيز است و از جمله آنها افعال سيّئه عباد است و علم مطلق منشأ حصول آن افعال نيست ، بلكه چون حاصل مى شود مى داند كه در اينجا علم به معنى عامّ به حصول آن سيّئه هست ، امّا اراده كه علم خاصّ است ـ كه بر وجه اصلحيّت است ـ در اينجا نيست ، و لكن اراده كه به معنى علم به اصلح است در افعال الهيّه ، تخلّف از وقوع و حصول و صدور از آن جناب نمى كند .
و از جمله آنها صحيحه صفوان بن يحيى است :
قال : قلتُ لأبي الحسن عليه السلام : [أخبرني] عن الإرادة من اللّه و من الخلق؟ فقالَ : الإرادة من الخلق الضمير و ما يَبدو لهم بعد ذلك من الفعل ، و أمّا من اللّه فإرادتُه إحداثُه لا غيرُ ذلك ، يقول له : كُن ، فيكون ، بلا لفظٍ و لا نُطقٍ بلسان و لا همّةٍ و لا تفكّر ، و لا كيف لذلك كما أنّه لا كيف له ^۱ .
ظاهر ترجمه اين حديث ، كه در بيان فرق ما بين اراده الهى و اراده خلق اين است كه : اراده خلق عبارت است از ضمير ، يعنى آنچه در خاطر در مى آيد بعد از آن كه چيزى در خاطر نبود و آنچه بعد از آن ظاهر مى شود از براى خلق از بابت فعل است و آنچه در خاطر درمى آيد بعدِ حصول علم به آن ، ميل به آن شى ء است و همّت بستن و شوق كردن و عزم كردن ؛ و امّا به وقوع آوردن آن ، پس آن داخل «ما يَبْدو» نيست و شكّى نيست كه آن از بابت فعل عبد است و ممكن است كه مراد از ضمير ، همان