و امّا ساير معانى كه ذكر كرده اند ، پس آن بسيار است و ما از آن اقوال ، دو قول را نقل مى كنيم :
يكى آنچه جمعى از متأخّرين اصحاب كه در سلك حكما و صوفيّه اند ذكر كرده ، مثل آخوند ملّا محسن رحمه الله و جمعى از تابعين او و ظاهر اين است كه همان طريقه از استاد او آخوند ملاصدرا باشد . ^۱
و دويّم طريقه جمهور محدّثين و فقهاى اماميّه است و آن اين است كه از آيات قرآنى و اخبار ائمّه اطهار عليهم السلام ظاهر مى شود كه حقّ تعالى را دو لوح هست :
يكى لوح محفوظ كه مطابق علم ازلى است و در آن تغيير و تبديلى نيست و نمى باشد .
و دويّم لوح محو و اثبات كه آنچه در آن نوشته شده است گاه است محو مى شود و در عوض آن ، چيزى ديگر نوشته مى شود ، چنانكه آيه شريفه : «يَمْحُواْ اللّه مَا يَشَآءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ»^۲ ، دلالت دارد بر آن ، يعنى محو مى كند حقّ تعالى آنچه را خواهد و ثابت مى گرداند آنچه را خواهد و در نزد اوست اُمُّ الكتاب ، يعنى اصل و مادر همه كتابها و نامها است كه لوح محفوظ باشد ، يا آنكه مراد از «امّ الكتاب» لوح محو و اثبات باشد ؛ چون انواع نوشته ها كه ضدّ يكديگرند در آن هست ، و لكن علم به حقيقت آن در نزد اوست ، به اين معنى كه نقشى كه در اوّل شده ، مشروط است به شرطى كه وقوع و عدم وقوع آن را به غير خدا كسى نمى داند و بعد از آن كه آن شرط به عمل نيايد ، نقشى ديگر بر آن مى شود و نقش اوّل محو مى شود و آن را به غير خدا كسى نمى داند.
مثلاً حقّ تعالى در لوح محو و اثبات ، كه شايد مراد از آن بعضى الواح است كه در آسمان ها گذاشته شده و ملائكه آن را مى خوانند و به انبيا خبر مى دهند ، نوشته شده است كه : زيد پنجاه سال عمر مى كند و بعد از چند وقت ، اين خطّ محو مى شود و به