نهج البلاغه تصريح فرموده به اينكه جناب ايزد تعالى خلقت مورچه را خود كرده بدون واسطه ^۱ و همچنين دليلى تمام بر وجود عقول مجرّده ثابت نشده.) ^۲
مقدّمه دويم اينكه اصوليّين خلاف كرده اند بعد از آنكه تعريف امر را كرده اند به اينكه آن طلبى است به قول از عالى بر سبيل استعلا ، يا ^۳ مطلقاً در اينكه آيا اين طلب عين اراده است يا غير آن است؟
معتزله و اصحاب ما گفته اند كه : عين اراده است ؛ به جهت اينكه ما نفهميم معنى از آن به غير اراده و جايز نيست در حكمت اينكه لفظ ظاهرِ مشهورى موضوع باشد از براى معنى كه كسى آن را نداند و نفهمد ، يا اگر فهمد معنى بسيار خفى باشد .
و اشاعره گفته اند كه : طلب غير اراده است و استدلال كرده اند به چند وجه :
اوّل اينكه حقّ تعالى امر كرده است كافر را به طاعت و از او نخواسته است ؛ به جهت آنكه اگر خواسته باشد لازم مى آيد تكليف به محال ، به علّت اينكه حقّ تعالى عالم است به اينكه كافر فرمان نخواهد برد ، پس اگر كافر فرمان برد ، لازم مى آيد كه علم خدا جهل شود ، پس ممكن نيست فرمان بردارى كافر ، پس تكليف به آن جايز نيست و اين سخن مردود است به اينكه عالم تابع معلوم است و علّت آن نيست و چون او فاعل مختار است ، پس هر گاه به سوء اختيار خود احد طرفين را كه مخالفت است اختيار كند ، اين منشأ اين نمى شود كه فعل از مقدور بودن خارج شود ، يا مورد تكليف نتواند شد ، و لكن در اينجا اشكال ديگر هست و آن اين است كه هر چند مقدور باشد و از طلب آن تكليف به محال لازم نيايد ، و لكن طلب حكيم با وجود علم به عدم حصول ، لغو و قبيح است ، پس از اين جهت ممتنع خواهد بود!
و جواب آن اين است كه فايده در اين تكليف موجود است و آن يا امتحان و اظهار حال مكلّف است بر بندگان ، مانند تكليف ابراهيم به ذبح ولد و يا به جهت اتمام