اختيارهم ، فكيف يسرمد العقابُ عليهم؟! ^۱
و در موضع ديگر از همان كتاب گويد :
أمّا الصواب والعقاب فهما من لوازم الأفاعيل الواقعة منّا وثمراتها ، ولواحق الاُمور الموجودة فينا وتبعاتها ، ليسا يردان علينا من خارج ـ إلى أن قال ـ وليس ذلك لأنّ اللّه سبحانه يستولى عليه الغضب ، أو يحدث فيه الانتقام ، تعالى عن ذلك ، وإنّما ورد مثل ذلك في الشرع على نحو من التجوّز ، ^۲ انتهى.
مجملاً قول مشهور ـ أعني اختيارى نبودن اختيار ـ به علاوه آنچه گفتيم كه از روى غفلت و اشتباه در معنى قدرت واقع شده است ، استحقاق نيز به اين قول باطل مى شود و بالاخره منجرّ است به اقتضاى ذات ابولهب كفر را.
و به اينكه ايجاد ابولهب به اقتضاى نظام و عقابش بر وجه انتقام باشد ، بلكه كالمرض و بالعرض و به جهت خير غير و اقتضاى دير بود ، چنانكه صريح عبادات اشارات است و محقّقان ديگر نيز در اصلاح اين اصل بى بنياد ، تحقيق ها كرده اند و تفصيل ها داده اند و طومارها نوشته اند.
و مع ذلك باز چاره اى نكرده اند و بنابر غفلتى كه در تحقيق معنى قدرت و توانستن كرده اند نتوانسته اند كه به غير اين قسم تحقيق مقام كنند ـ چنانكه در فصل ششم بيايد إن شاء اللّه ـ بلكه ديگران نيز كه خواسته اند تحقيق مقام كنند ، به روش ديگر غير روش مشهور كه مستلزم بطلان استحقاق نباشد ، ايشان نيز از معنى اصلى قدرت غافل مانده ، لاعلاج بعضى منكر بعضى بديهيّات شده [اند] ، چنانكه مجملاً گذشت و مفصّلاً بيايد.
كتل : حاصل كلام در اين مقام آنكه هيچ يك از اين سخنان مذكور ـ چه مشهور و چه غير مشهور ـ پى به مقصد اصلى نتوان برد و راه اطمينان به هيچ كدام نتوان سپرد.
ولهذا معلّم ثالث چنانكه بيشتر گفتيم مخالفت همه اينها نموده و اختيار را به روش