و انكار ندارد و قبولش لازم و ردّش غير جايز است ، تبارك الذي إن شاء جعل لي خيرا من ذلك.

مصانع

[مصنع اوّل :] هر چند كه عالم جليل دينى ، آخوند ملّاخليل قزوينى در تحقيق معنى قدرت ، بيش از ديگران پيش آمده ، آنجا كه در ردّ مشهور گفته كه : مجبوريّت بر اختيار منافى قدرت است ؛ چرا كه قدرت توانايى است به معنى بديهى كه همه اهل لغت و اطفال مى فهمند ، پس كلام شما ـ يعنى قائلان به مجبوريّت بر اختيار ـ تناقض باشد ، امّا چه سود كاشكى قدمى چند از اين بيشترك مى راند و از آنچه ما در بيان معنى قدرت گفتيم غافل نمى ماند ، تا در نفى مجبوريّت بر اختيار و اثبات استحقاق لاعلاج ، محتاج نمى شد به منع مقدّمه متقدّمه و تجويز تخلّف معلول از علّت تامّه و ترجيح بلامرجّح ، چنانكه ما به اعتبار آنچه در معنى قدرت گفتيم ، پى اين منع و تجويز ، پى به آن برديم و به اين منع و تجويز مخالفت علما نكرديم ، بلكه اميدوارم كه در اصل مسأله نيز مخالفت نكرده باشم به اينكه منظور ايشان نيز دراصل همان بوده باشد كه من يافته ام ، پس به مرور دهور ، در نظر اهل قصور مشتبه گرديده باشد به معنى مشهور وهو أعلم بذات الصّدور.
مصنع دوم : اينكه گفتيم كه : مولانا به جهت نفى مجبوريّت بر اختيار و اثبات استحقاق لاعلاج ، منع مقدّمه متقدّمه نموده و تخلّف معلول از علّت تامّه و ترجيح بلامرجّح را جايز دانسته ، در اين باب رساله اى در جواب سؤال بعضى طلاب نوشته [است]. ^۱
يكى از عبارت هاى آن اين است :
بدان ـ وفّقك اللّه ـ كه قدرت شخصى بر فعل و ترك ، به حيثيتى كه مستحقّ نوازش بر أحدهما ، يا ثواب بر آن و مستحقّ سرزنش بر ديگرى ، يا عذاب بر آن باشد