شد و علما گفته اند كه : قضا و قدر به چند معنى وارد شده است :
اوّل : به معنى خلق ، كما فى قوله تعالى : «فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ» ؛ ^۱ أي فخلقهنّ.
و قوله جلّ وعلا : «وَ قَدَّرَ فِيهَآ أَقْوَ تَهَا» ؛ ^۲ أي خَلَقها ؛ و اين در جميع موجودات نتواند بود ؛ چه به دليل ثابت شد كه افعال عباد به خلق و ايجاد خداى تعالى نيست.
دوم : به معنى ايجاب و الزام غير عقلى ، كما في قوله تعالى : «وَ قَضَى رَبُّكَ أَلَا تَعْبُدُوا إِلَا إِيَّاهُ» ، ^۳ وقوله : «قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ» ؛ ^۴ أي ألزمناه ؛ و اين معنى نيز عامّ نتواند بود ، بلكه مخصوص واجبات است.
سيّم : به معنى اعلام ، كقوله تعالى : «وَ قَضَيْنَآ إِلَى بَنِى إِسْرَ ءِيلَ فِى الْكِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِى الْأَرْضِ»^۵ و قوله : «إِلَا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَآ إِنَّهَا لَمِنَ الْغَابِرِينَ» ؛ ^۶ أي أعلمنا بذلك ، وكتبنا في اللّوح المحفوظ ، و اين معنى صحيح است در جميع حوادث ، خواه افعال عباد و خواه غير آن.
مؤلّف گويد كه : اينها همه حقّ است و قبولش لازم و ردّش غير جايز و همچنين است اينكه محقّق طوسى ـ طاب ثراه القدّوسي ـ حديث حضرت امير المؤمنين عليه السلام را بعد از انصراف از صفّين مؤيّد آورده و وجه تأييد ظاهر است.
و منكر كه فاضل قوشچى باشد مكابر است ؛ زيرا كه اشاره به معنى اوّل است قول سائل در اين حديث كه : «وكيف لم نكن في شيء من حالاتنا مكرهين ، ولا إليه مضطرّين ، وكان بالقضاء والقدر مسيرنا ومنقلبنا ومنصرفنا» ؛ ^۷ و اشاره به معنى دوم است آنجا كه سائل گفت : پس قضا و قدرى كه به آن سفر ما واقع شد چيست؟ حضرت فرمود : «الامر من اللّه الحكيم ، ثمّ تلى هذه الآية :«وَ قَضَى رَبُّكَ أَلَا تَعْبُدُوا إِلَا»^۸ . ^۹