[فصل سوم : خواب و بيدارى]

و خواب و بيدارى نيز همين حال دارد و در اكثر اوقات بى اختيار واقع مى شود و آنچه اختياراً واقع مى شود ، به اين طريق مى شود كه آدمى اسبابى را كه مؤدّى به خواب و بيدارى مى شود اختيار مى كند و دواهايى كه خواب مى آرد ، يا مانع آن مى شود ، مى خورد و يا افكار و خيالات چند پيش مى گيرد كه موجب بيدارى مى گردد و گاه بعضى از افكار مورث خواب مى شود ، چنانكه مشهور است كه مطالعه كتاب باعث استيلاى خواب است و در بعضى از مردم ، خيال اشكال هندسيّه و مسايل حسابيّه مانع خواب مى شود.
پس مراد يا اين است كه در اكثر اوقات ، خواب و بيدارى اختيارى نيست ، يا اينكه خواب و بيدارى حين وقوع اختيارى نباشد و مانند اكل و شرب و قيام و قعود نيست كه به اختيار آدمى مباشر آن مى شود.
و بر اين تقدير ممكن است كه در معرفت و جهل نيز همين معنى مقصود افتاده باشد كه اكثر اوقات آن اختيارى نيست ، يا در حين وقوع به اختيار نيست ، بلكه بعد از نظر و التفات ، آن معرفت بى اختيار به هم مى رسد .
اگر كسى خواهد كه بعد از تصوّر معنى يكى و دو تا و دانستن معنى نصف و استحضار اين معانى نداند كه يكى نصف دوتاست نمى تواند و همچنين اگر خواهد كه بعد از ملاحظه مقدّمات دليل مسأله به ترتيب صحيح كه به آن ترتيب نتيجه مى دهد ، علم به آن مسأله به هم نرساند ، نمى تواند ، به خلاف حركت كه مادام كه حركت نكرده ، ^۱ هر چند اسباب آن را مهيّا كرده باشد ، اگر خواهد كه سكون اختيار كند مى تواند ، وليكن اخبارى ديگر كه در اين باب واقع شده اين معنى نمى تواند داشت ، چنانكه ايمايى به آن كرديم و اگر چه اختلاف معانى آن احاديث ، استبعادى در نظر ظاهر دارد ، امّا چون بيان كرديم كه احاديث متعلّقه به معرفت مشتمل است بر