معنى و مفهوم كه از امور ذهنيّه اند ؛ چه روح نعتيّت ، تبعيّت است و او نه خالق است و نه مخلوق ؛ زيرا كه خالق معطى وجود است و او نفس وجود اشيا است ، نه معطى وجود ديگر و نه مخلوق ؛ زيرا كه مخلوق قابل وجود است از حقّ و او نفس وجود منبجث از حقّ است ، نه قابل وجود از حقّ ، چنانكه حضرت امام رضا عليه السلام به عمران فرمود كه : اوّل ما صدر نه صانع است و نه مصنوع ، بل صنع است ^۱ ؛ با استدراك به اينكه واسطه و شى ء ثالثى ثابت نكردم و لمّش اين است كه حكايت و ظلّ شى ء وراى آن شى ء نيست در وجود و از انبجاثش از شى ء ، چيزى از او كم نمى شود و بر افزودن بر او چيزى بر او نمى افزايد ، چنانكه در اظلال محسوسه به اين نحو است .
پس ذات ، خارجيّه اى است حاكيه از ذات اوّل تعالى و ذاتى از براى او نيست وراى ظلّيّه و به تبعيّت و حكايت احديّت و مستلزم جميع معانى و صفات و اين مقام منتهاى سير سالكين است و قصوى منزل سائرين و غايت آمال مجتهدين از انبيا و اوصيا و اوليا و وصول هر يك به مقامى از اوست و بالتمام مقام ختمى مآب ـ صلوات اللّه و سلامه عليه و آله ـ است و اولادش و اين مقام بالبلاغ والعمال ميسّر نمى گردد و الّا بتوحيد و فناى رابع كه مختصّ پيشوايان ما است و به بلاغ به اين مقام متحقّق مى شود ولايت تامّه كه نتيجه سير از خلق به حقّ است و اين مقام در نزد عرفا مسمّى به مقام جمع است و در هر يك از اوليا قوّتى باشد كه مستور نگردد و از خلق به حقّ با عصمت فطريّه و نفس ملكوتيّه الهيّه مبعوث مى گردد از براى تشريع و تكميل ناقصين و اين مقام ثانى مسمّى به جمع جمع است ، چنانكه زبدة السالكين شيخ محمود در گلشن راز در وصف مولاى ما فرمود :

جمال جان فزايش شمع جمع استمقام دلگشايش جمع جمع است
و از اينجا است كه فرموده اند : أبيت عند ربّي يطعمني و يسقيني ^۲ و لنا مع اللّه حالات نحن