1. آگاهى هاى پيشين و نخستين

معصومان از آغازين روزهاى شکل گيرى امامت و حتى اندکى پيش از آن در کنار تبيين ضرورت وجود امام، دو گونه حضور او را در جامعه انسانى ترسيم و به صراحت بيان کردند که امام حقيقى جامعه گاه ظاهر و گاه غايب است.
پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله به عنوان نخستين مسؤول نصب و معرفى امامان، در جامه دعا مى فرمايد:
«اللهم وال من والى خلفائى و أئمّة امّتى بعدى... ولا تخل الأرض من قائم منهم بحجّتک ظاهرا أو خافيا مغمورا لئلاّ يبطل دينک وحجّتک و برهانک وبيناتک»؛ خدايا، دوست داران جانشينان من و پيشوايان امتم را پس از من دوست بدار... و زمين را از برپا دارنده حجّتت از ميان ايشان، آشکار يا پنهان و پوشيده تهى مگذار تا دين و حجّت و برهان و نشانه هايت تباه نشود ( کمال الدين: ص262 ح8).
امام على عليه السلام با معرفتى پيامبرگونه و با ايمان به استجابت دعاى او، با اطمينان کامل مى فرمايد:
«اعلموا أن الأرض لاتخلو من حجّة الله ، ولکن الله سيعمى خلقه عنها بظلهم و جورهم واسرافهم على أنفسهم»؛ بدانيد که زمين از حجّت خدا نهى نمى ماند، اما خداوند خلقش را از ديدن او محروم مى کند به دليل ظلم و ستم و زياده رويى که برخود روا داشتند ( الغيبة: ص141 ح2). و در جايى ديگر خود دعاى پيامبر را در قالبى مشابه تکرار مى کند ( نهج البلاغة: حکمت147)
و بر بالاى منبر کوفه آشکارا مى فرمايد:
اللهمّ انّه لابدّ لک من حجج في أرضک، حجّة بعد حجّة على خلقک يهدونهم إلى دينک ويعلّمونهم علمک کى لا يتفرّق أتباع اوليائک، ظاهر غير مطاع أو مکتتم يترقّب، إن غاب عن الناس شخصهم في حال هدنتهم فلم يغب عنهم قديم مبثوث علمهم، وآدابهم في قلوب المؤمنين مثبتة فهم بها عاملون؛ خدايا در زمين به حجت هاى تو بر مردم نيازى ضرورى است تا يکى از پس ديگرى آنان را به دين تو ره بنمايند و علم تو را به ايشان بياموزند و تا پيروان اوليايت پراکنده نشوند، حجّتى آشکار و غير مطاع و يا پنهان و در انتظار؛ اگر در حال مصالحه، از ديده مردم غايب شوند، دانش کهن انتشار يافته شان از مردم پنهان نشود و ادب هايشان در دلهاى مؤمنان جايگير است و به آن عاملند ( الکافى: ج1ص339 ح13).
امام سجّاد عليه السلام نيز حجّت الهى را لازمه وجود و بقاى پرستش خدا از سوى انسان دانسته و آن را به دو گونه: «ظاهر مشهور»، يا «غائب مستور»، تقسيم کرده است ( کمال الدين: ص207 ح22. و ر. ک: بصائر الدرجات: ص483).
اما اين آگاهى هاى مقدماتى و عمومى، براى توضيح غيبتى طولانى، از پى حضورى دويست و پنجاه ساله، کافى نبود. از اين رو امامان عليهم السلام به توصيف اين غيبت خاص همت گماشتند، ويژگيهاى آن را برشمردند و نشانه هايى را ارائه دادند تا شناخت و باور آن را آسان تر کنند.