علّامه به اين صورت ماجرا را تعريف مي‌کند ۱ و سپس با توجّه به آن، به تحليل پرداخته و نظر خويش را بيان مي‌کند:
... بنا بر اين، جمله مورد تفسير را مي‌توانيم از دو جهت تحليل کنيم: يکم، با نظر به داستان مزبور؛ دوم، با نظر به آن قانون کلّي‌اي که جمله مورد تفسير در بردارد.
يکم: با نظر به داستان مزبور و جريان شگفت‌انگيز سقيفه بني ساعده، نتيجه‌اي که به دست مي‌آيد، اين است که اصحاب سقيفه، با کوشش فراواني توانسته بودند در کمترين مدّتي، مسئله زمامداري ابو بکر را بر عده‌اي بقبولانند و سپس براي تثبيت اين امر، بنا به نقل ابن ابي الحديد از براء بن عازب، «ابو بکر و عمر و ابو عبيده، از سقيفه به راه افتادند و به هر کس که مي‌رسيدند، دست او را گرفته براي بيعت به دست ابو بکر مي‌کشيدند، بخواهد يا نخواهد!... ». مردم بدين ترتيب احساس کردند که خليفه و زمامدار براي عموم معين شده است. امير المومنين عليه السلام را ـ چنان که در خطبه‌هاي آينده خواهيم ديد ـ در اقليت ظاهري قرار دادند. به طوري که اگر آن حضرت، با اين اقليت دست به پيکار مي‌زد، به اضافه اين که کشتار زيادي در حساس‌ترين موقعيت اسلام به راه مي‌افتاد... لذا چنان که در موارد متعدّد از نهج البلاغه مي‌بينيم، آن حضرت دست از پيکار مي‌کشد و در مقام رهبر گروه محافظ اسلام، انجام وظيفه مي‌کند. بنا بر اين، سکوت امير مؤمنان عليه السلام در چنان موقعيتي، روي همان اصل بوده که در جمله «حرکت براي پرواز به سوي مقصد، نياز به بال و پر دارد»، ابراز فرموده است ... ( ترجمه و تفسير نهج البلاغه: ج3 ص105 ـ 107)
امير مؤمنان عليه السلام در خطبه سيزدهم نهج البلاغة، خطاب به مردم زمان خويش مي‌فرمايد:
بلادُکم أنتَنُ بِلاد الله تُربَةً، أقربُها مِن الماءِ و أبعدُ ها مِن السماءِ... .
شهرهاي شما داراي کثيف‌ترين زمين در شهرهاي خداوندي است؛ نزديک‌ترين شهر به آب و دورترين آنها از آسمان.
اگر بدانيم که علي عليه السلام اين سخنان را در مورد بصره و مردم آن گفته است، با در نظر گرفتن محيط طبيعي شهر بصره و مردمي که در چنان مکاني زندگي مي‌کنند، منظور امير مؤمنان عليه السلام را بهتر مي‌توانيم درک کنيم. علّامه در مورد تأثير محيط طبيعي در وضع رواني مردم در تفسير عبارات ياد شده، مي‌گويد:
اين مسئله، يکي از جالب‌ترين مسائل علمي در جامعه‌شناسي است که تأثير محيط طبيعي را در وضع رواني مردم، با وضوح کامل مطرح کرده است... . مطلبي که بايد در اين مبحث مورد دقّت قرار بگيرد، اين است که تأثيرات محيط طبيعي اگر چه اصول بنيادين طبيعت انسان را مانند انديشه
1.ادامه داستان چنين است که ابو سفيان نزد ابن عبّاس رفته و او را قانع مي‌کند که با هم نزد اميرمؤمنان عليه السلام بروند و پيشنهاد خلافت را به او بدهند و براي تحقّق اين امر، به او کمک کنند؛ ولي چون علي عليه السلام از نيت قلبي ابو سفيان آگاه بود و مي‌دانست که مقصود ابو سفيان فساد بوده و حمايت از دين نيست، اين پيشنهاد را رد مي‌کند.
