کبیر و متکبر

واژه شناسى «كبير» و «متكبّر»

دو صفت «كبير (بزرگ)» و «متكبّر (يگانه بزرگ)»، از مادّه «كبر» برگرفته شده اند و كِبَر بر متضادّ صِغر (كوچكى) دلالت دارد و كِبْر و كِبريا به معناى عظمت (سترگى) است.

ابن اثير گفته است : در نام هاى خداى متعال، متكبّر و كبير، يعنى سترگِ داراى بزرگى.

پس كبير و عظيم، معنايى نزديك به هم دارند. از اين رو، برخى واژه شناسان، در تفسير هر يك از اين دو صفت، صفت ديگر را ذكر كرده اند.

كبير و متكبّر، در قرآن و حديث

بر گرفته هاى مادّه «كبر»، هشت بار در قرآن كريم به خدا نسبت داده شده است. صفت «كبير» در قرآن همراه با صفت «علىّ» پنج بار و يك بار به صورت:  «عَــلِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهَـدَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ ؛ داناى نهان و آشكار ، بزرگِ بلندْپايه»  و يك بار نيز به صورت :  «وَ لَهُ الْكِبْرِيَاءُ فِى السَّمَـوَ تِ وَ الْأَرْضِ ؛ در آسمان ها و زمين ، بزرگى از آنِ اوست»  به كار رفته است و صفت «متكبّر»، يك بار همراه با صفت «جبّار» آمده است. در احاديث ، دو معنا براى كبير و متكبّر ذكر شده است :

۱ . صفت ذات

كبير و متكبّر ، به عنوان صفت ذاتى، بر عظمت خدا دلالت مى كنند. در حديث آمده است : «بزرگى، رداىِ خداوند عز و جلاست. پس هر كس در جامه خدا با او بستيزد، [خدا] بر او خشم مى گيرد».

زجّاج مى گويد : اين صفت، تنها از آنِ خداست ؛ زيرا خداى پاك والاست كه توانايى و بخششى دارد كه كسى همانند آن را ندارد و او سزاوارِ آن است كه به او گفته شود: متكبّر (بسيار بزرگ) و كسى را نمى سزد كه [بر ديگرى ]بزرگى ورزد؛ زيرا مردم در حقوق برابرند. پس كسى، چيزى كه ديگرى نداشته باشد، ندارد.

هر گاه كبر و تكبّر درباره انسان به كار مى رود، به معناى ادّعاى بزرگى و برترى همراه با خودبينى است و اين شايسته انسان نيست و از اين رو، نكوهيده است. راغب مى گويد : كبر، حالتى است كه ويژه انسان است و از خودبينى او حاصل مى آيد و آن ، چنان است كه انسان، خود را بزرگ تر از ديگرى مى بيند و بزرگ ترين تكبّر، تكبّر ورزيدن در برابر خداست، به معناى خوددارى از پذيرش حق و اقرار به بندگى او .

ابن اثير، در تفسير متكبّر گفته است : تاء (باب تفعّل) در آن، براى تفرّد و تخصّص است، نه تاء تعاطى و تكلّف. از اين رو، متكبّر (از باب تفعّل) بر يگانگى و اختصاص بزرگى به خدا دلالت مى كند. نيز در حديثى آمده است كه ذات خدا، بزرگ تر از آن است كه وصف شود : «اللّه أكبرُ من أن يوصَف».

۲ . صفت فعل

كبير و متكبّر به عنوان صفت فعل، به معناى آفريدگارِ آفريده هاى بزرگ است. امام صادق عليه السلاممى فرمايد : «همانا به دليل آفرينش [آفريده هاى ]نيرومند، گفتيم كه او (خدا) نيرومند است و گفتار ما سترگ و بزرگ نيز چنان است».