علامه طباطبايي نيز به نقش ذهنيات در ارزيابي رفتار افراد، اشاره دارد. ايشان، از گونه‌ها يا مراتب چهارگانه «ذنب (گناه)» ياد کرده و سپس، در تحليل آداب و رسوم، به دو نکته اشاره مي‌کند:
جامعه، سرپيچي از آنها را در شرايطي خاص،کجروي و سرزنش‌پذير مي‌داند. اين شرايط، از جمله عبارت‌اند از اين که جامعه، سرپيچي‌کنندگان را با آن هنجارها و مقتضيات آن بستري‌هاي اجتماعي، آشنا بداند؛ و اين که در ظرف وجودي ايشان، توان درک آن هنجارها و ضرورت عمل به آنها را ببيند. دو مثال مورد توجه در سخن ايشان، به ترتيب، دو محور پيش‌گفته را توضيح مي‌دهند. مثال نخست به اعضاي قبيله‌هاي بدوي و عشايرنشينان، اشاره دارد که در بستري متفاوت، با سطح متوسط زندگي شهرنشيني زيسته‌اند و فقط در صورت نقض انواعي از هنجارهاي اين زندگي ـ که مجال و توان فهم آنها را دارند ـ قابل سرزنش‌اند. ۱
از جمله نمونه‌هاي متعدد پذيرفته بودن اين رويکرد در آموزه‌هاي اسلامي را مي‌توان در آيات 30 تا 32 سوره احزاب ديد که همسران رسول گرامي اسلام عليه السلام را مخاطب ساخته، به ترتيب، مجازات زشتکاري و پاداش کارهاي شايسته‌شان را دوچندان مي‌دانند و سپس، يادآور مي‌شوند که اگر پرهيز پيشه کنند، هيچ زني همانند ايشان نخواهد بود. مفسران، در تحليل اين سخن، يادآور شده‌اند که آنان، به سبب نزديکي به پيامبر عليه السلام، منزلتي والاتر و خطيرتر دارند و به دلايل زير، انتظار مي‌رود که نکاتي دقيق‌تر و ظريف‌تر را رعايت کنند: اين که از نعمت مشاهده و انس با خلق نيکوي ايشان و مشاهده نزول وحي و کسب مستقيم معارف آن برخوردار بوده‌اند؛ اين که عملشان در تعامل و نسبت مستقيم با شخص پيامبر خدا صلي الله عليه و آله است؛ اين که به سبب اين نزديکي، الگويي براي مردم‌اند. ۲ اين تعليل، در سخنان معصومان عليهم السلام، خطاب به برخي ياران خاص و شيعيان خود هم آمده است. از جمله در نمونه‌اي از اين موارد، امام صادق عليه السلام به نواده يکي از غلامان پيامبر خدا صلي الله عليه و آله که به شراب‌خواري آلوده بود، چنين تأکيد مي‌کند:
إن الحسن من کل أحد حسن و إنه منک أحسن، لمکانک منا و إن القبيح من کل أحد قبيح وإنه لمنک أقبح، [لمکانک منا]؛۳
نيکويي، از همه نيکوست و به درستي که از تو نيکوتر است؛ چون به ما منتسبي. زشتکاري نيز از همه کس، زشت است؛ امّا از تو زشت‌تر است؛ چون به ما منتسبي.۴
ايشان در اينجا به اين موضوع اشاره دارند که نزديکي و قرابت افراد با اين خاندان کارهاي خوب و
1.۱ . الميزان، ج ۶، ص ۳۵۹، ۳۶۳؛ به نقل از: گزاره‌هاي ديني و طبيعت اجتماعي کجروي، ص ۱۵۲.
2.۱ . احکام قرآن، ج ۵، ص ۲۲۸ ـ ۲۲۹؛ التبيان، ج ۸، ص ۳۳۴ ـ ۳۳۵؛ المناقب، ج ۲، ص ۱۱۶، به نقل از: گزاره‌هاي ديني و طبيعت کجروي، ص ۱۵۳.
3.۱ . المناقب، ج ۴، ص ۲۳۶ ؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابي الحديد، ج ۱۸، ص ۲۰۵. عبارت درون کروشه در روايات المناقب وجود ندارد.
4.۱ . الميزان، ج ۶، ص ۳۵۹، ۳۶۳، به نقل از: گزاره‌هاي ديني و طبيعت اجتماعي کجروي، ص ۱۵۳.
