تنزيل و تأويل در معناي راسخان در علم - صفحه 26

حال در بارة حل تعارض و جمع دو روايت منقول از امام علي عليه السلام در تفسير حرف «واو» و عاطفه يا مستأنفه بودن آن، چند راه وجود دارد:
1. يک راه اين است که به دليل فراوان بودن روايات ديدگاه دوم، يعني عاطفه بودن واو، و مسند بودن و معتبر بودن اين روايات، از ديدگاه نخست ـ که ظاهراً‌ تنها يک روايت از نهج البلاغه بر آن دلالت دارد ـ دست بکشيم و آن را کنار بگذاريم. در نتيجه، بدون هيچ اختلاف و ترديدي معتقد خواهيم شد که اهل بيت پيامبر به همة تأويل و تنزيل محکم و متشابه قرآن آگاه هستند؛ چنان که باور مفسران شيعه بالاجماع و اتفاق نظر همين است. اشکال اين راه حل آن است که به راحتي نمي‌توان از سخن امام علي عليه السلام چشم پوشي کرد،. به علاوه، متن روايت مذکور نيز کاملاً معقول و قابل دفاع است.
2. راه حل ديگر، آن است که روايت نخست از امام علي عليه السلام را مبني بر مستأنفه بودن واو و عدم آگاهي راسخان در علم نسبت به تأويل متشابهات را به حوزه ممنوع شناخت ذات خداي متعال منحصر و محدود کنيم، هم‌چنان که در خود روايت به اين مطلب تصريح شده است. هم از پرسش سؤال کننده ـ که از امام توصيف ذات خدا را طلب کرده بود ـ به دست مي‌آيد و هم اين که امام عليه السلام جهل راسخان در علم را به غيب محجوب، يعني حريم ذات خدا و احياناً بعضي علومي که خداي متعال براي خود برگزيده است، مثل زمان وقوع قيامت، مقيد کردند.
بدين ترتيب، ميان دو دسته روايت جمع مي‌شود و تعارض ظاهري آنها برطرف مي‌گردد. روايت نخست، ناظر بر حوزه شناخت و احاطه به ذات خداست، و اين دور از تيررس عقل و فکر و وهم همه انسآنها حتي راسخان در علم است. و ساير روايات ناظر به تأويل آيات متشابه، بلکه همة آيات قرآن کريم است که راسخان در علم، يعني رسول خدا و اهل بيت آن حضرت به همة آنها علم دارند.
اما اين راه حل، گرچه تعارض ميان دو دسته روايت را برطرف مي‌کند، و گرچه با اين جمعِ ميان دو دسته روايت مي‌توان مبناي دو نقشي بودن «واو» يعني عاطفه و مستأنفه بودن آن را پي‌ريزي کرد،‌ اما سؤال اين است که مطابق ظاهر آيه شريفه، مقصود از آيات محکم و متشابه و تأويل آنها شناخت ذات خدا و اختلاف در آن نيست، بلکه چنان که از روايات دسته دوم بر مي‌آيد، مقصود، تأويل آيات متشابه قرآن است، و يا اين که مقصود، علم به همه آن چيزي است که بر رسول خدا نازل شده است؛ اعم از تنزيل و تأويل تمام قرآن.
بر اساس روايات اسباب نزول نيز اين آية شريفه در باره حيي بن اخطب ـ که در حضور رسول خدا به تأويل حروف مقطعه دست زده بود ـ ۱ و يا در باره نصاراي نجران ـ که در باره الوهيت حضرت عيسي با پيامبر گفت و گو کرده بودند ـ نازل شده است. ۲ بنا بر اين، ظاهر آية شريفه بي‌ارتباط با شناخت حريم ذات خداست که در کلام امام علي عليه السلام به آن اشاره شده است. بنا بر اين، سؤال اين است که چگونه امام علي عليه السلام آيه شريفه را از معناي ظاهر خود خارج ساخته و با حمل آن بر معناي جديد به معرفي ويژگي‌هاي راسخان در علم پرداخته است؟ تحليل اين مسأله مي‌تواند به ديدگاهي جديد و متفاوت با ديدگاه‌هاي گذشته در تحليل نقش واو و آية هفتم سوره آل عمران منتهي شود.

1.ر.ک: معاني الاخبار، ص۲۳ ـ ‌۲۴؛ تفسير کنزالدقائق، ج۳، ص۳۳.

2.ر.ک:‌ مجمع البيان، ج۲، ص۷۰۱.

صفحه از 31