آثار و تأليفات مترجم

ملا محمد على فاضل نحوى اردكانى، غالب نوشته هايش ترجمه است و گويى از آثار وى تا كنون يك كتاب ترجمه بيشتر منتشر نشده است. وى علاوه بر ترجمه، فهرست نگارى كرده و نيز برخى آثار تأليفى هم از خود بر جاى گذاشته است. آثار وى بنا بر گزارش فهرست نگاران، و يادداشت هاى وى در آثارش، و نيز آثار بر جاى مانده در برخى كتاب خانه ها، به اين شرح است:
1. كشف النقاب، اين كتاب، فهرست كتاب شرح العدة در لغت است. اين كتاب كه نام كامل آن، شرح العدة فى أقرب مدة از نويسنده اى ناشناس است، حاوى لغات مترادف بوده و مؤلف آن، آن را با نظم و نسق درستى تأليف نكرده، و از اين رو، يافتن لغات مورد نظر در صفحات آن، بسى دشوار است. اردكانى براى آن فهرستى تنظيم كرده و در آغاز همان كتاب، سياهه لغت ها را به ترتيب الفبا آورده است. او كه در يادداشت خود در مقدمه، از اين كتاب به حدائق (=باغ ها) ياد كرده، و از نابسامانى آن هم سخن گفته، علاوه بر تنظيم فهرست، در حاشيه هر يك از صفحات كتاب، لغت بحث شده در آن صفحات را با خط قرمز نوشته است. وى در مقدمه اش بر آن مى نويسد:
أقل عبيده و مقبل وصيده، المستقوى بالتأييد الربّاني محمد على بن محمد حسن اليزدي الأردكاني غفر اللّه له و لوالديه، مقيلاً لعثرته و عثرتهما، بحبّه و حبّهما محمداً و علياً - صلى اللّه عليهما و آلهما - رأيت حدائق كتاب شرح العدة فى اللغة المترادفة و المتناسبة غلباً و اجتنائه آثارها لمريدها كالممتنع، لكونها كقلعة غير مبوبة مع كون جدرها حجراً صلباً، وضعت هذا الفهرس ليكون لها كالسدة... و سمّيته كشف النقاب. ^۱
اين كتاب، از نسخه هاى خطى و ظاهراً منحصر به فرد كتاب خانه آيت اللّه مرعشى نجفى - رحمة اللّه عليه - است، و به شماره 7323 در گنجينه آن نگه دارى مى شود. گويى اين اثر، از سوى فهرست نگار، از آغاز تا پايان با خطى بسيار زيبا در دو رنگ سياه و قرمز، بازنويسى شده و متأسفانه هيچ اطلاعاتى هم از مؤلف آن در دست نيست. مؤلف فهرست نسخه هاى خطى كتاب خانه آيت اللّه مرعشى، هم از آن به همين نام ياد كرده است. ^۲
در فهرست كتاب خانه حوزه علميه امام صادق عليه السلام اردكان، به شماره 142، از اين اثر به عنوان تأليف مترجم، به جاى كشف النقاب، شرح العدة فى أقرب مدة ياد شده و يادآورى گرديده كه آغاز آن افتادگى دارد. ^۳
2. رساله در ممنوعيت نام بردن از حضرت صاحب در زمان تقيه و خوف، كه از اين رساله خود در كتاب تحفة الاولياء در ذيل باب النهي عن الاسم، نام برده است. او هنگامى كه ديدگاهش را در باره رواياتى كه در آنها، ذكر نام امام زمان منع شده، بيان كرده، ياد آورى نموده كه اين دسته روايات، به دوران خوف و تقيه مربوط است، و با صراحت از اين نوشته خود ياد كرده است. از اين نوشته، هيچ اثرى در جايى يافت نشد.
3. تعبير مرآة الرائى، نام ديگر اثرى است كه مترجم از آن ياد كرده و گفته كه:
تفسير اين حديث را فى الجمله در تعبير مرات الرائى ذكر كرده ام كه هر خواهد به آن كتاب رجوع كند. ^۴
آقا بزرگ تهرانى تعبير الرؤيا براى اردكانى نام مى برد كه نزد سيد محمّد رضا بن سيد اسماعيل واعظ اردكانى موجود بوده است. ^۵
مؤلف تاريخ اردكان هم در معرفى آثار فاضل، از اين اثر ياد كرده و نوشته كه اين كتاب، در مدرسه علميه اردكان كه كتاب خانه آن به نام فاضل اردكانى است موجود است. ^۶
مؤلف آيينه دانشوران، درباره اين كتاب نوشته كه پيش وى بوده، و از آن استفاده مى كند و نسخه آن به خط سيد محمد اسماعيل بن سيد ابوالحسن العريضى يزدى است و با نسخه اصل مقابله شده و آن را نَسّاخ در سال 1233 ه براى دائيش سيد محمد نوشته است. و گويى كتاب به سال 1232 ه نوشته شده است. ^۷
همين مؤلف درباره كتاب ديگر مترجم، به همين نام، نوشته كه كتاب كوچكى در تعبير خواب، غير از كتاب كبير مرآة الرائى سابق الذكر آميخته ترجمه شيخ ابوطاهر ابراهيم بن يحيى بن غنام حنبلى (م 693 ه ) است. وى از كشف الظنون حاجى خليفه نقل كرده كه او از اين كتاب به تعبير ناجح ياد كرده است. ^۸
در كتاب معجم مؤلفى الشيعة در ترجمه الاردكانى، محمد بن حسن النحوى، مؤلف، اين كتاب به اضافه چند اثر ديگر را از آثار اردكانى ياد كرده است. ^۹
4. تحفه حسينيه، مترجم از اين اثر خود نيز در همين ترجمه ياد كرده است. اردكانى در باب فيه نكت و نتف من التنزيل فى الولاية در توضيح ولايت، نوشته: «چنانچه در تحفه حسينيه شرح و بيان كرده ام». ^۱۰
5. مصائب الاسلام اين اثر، ترجمه مجلداتى از عوالم العلوم است. شايان گفتن است كه كتاب عوالم العلوم و المعارف و الأحول من الآيات و الاخبار و الأقوال تأليف شيخ عبداللّه بن نوراللّه / نور الدين بحرانى اصفهانى (م 1130ه) ، از شاگردان مرحوم علامه مجلسى است. اين اثر، كتابى است حجيم بمانند بحار الانوار و مؤلف، آن را بر اساس كتاب بحار با تنقيح و تبويب جديد نوشته كه تا كنون مجلدات زيادى از آن از سوى مدرسة الامام المهدى تصحيح و چاپ شده است.
نويسنده گنجينه دانشمندان در يادكرد آثار فاضل نحوى، از اين اثر او هم ياد كرده است ^۱۱ . نويسنده جامع جعفرى، در فصلى از كتابش درباره اين كتاب چنين نوشته است:
ذكر كتب و رسائلى كه در ايام واليگرى و صاحب اختيارى خراسان و يزد به موجب مطاع، علماى اعلام به نام نامى شاهزاده تأليف نموده اند.
وى از آثار محمد على بن فاضل نحوى اينها را ياد كرده است:
چهاردهم. ترجمه يكى ديگر از مجلدات كتاب عوالم العلوم كه در بيان غصب خلافت است كه مترجم آن، علامى آخوند ملا محمد فاضل نحوى اردكانى است.
پانزدهم. ترجمه ديگر از مجلدات كتاب مزبور است كه نيز در غصب خلافت است و مترجم آن... ^۱۲
مؤلف آيينه دانشوران، در باره اين اثر نويسنده، آن را به درخواست شاهزاده محمد ولى ميرزا دانسته و تاريخ ترجمه را به سال 1239ه و در 284 صفحه معرفى كرده و نوشته كه در كتاب خانه ملك تهران به شماره 2190 نگه دارى مى شود. ^۱۳
اشكورى در يادكرد از كتاب هاى خطى اردكان، در شماره هاى 134 و 135 كتاب نسخه هاى خطى كتاب خانه حوزه علميه امام صادق عليه السلام اردكان، از دو جلد اين كتاب ياد كرده و تعداد صفحه هاى يكى را 195، و ديگرى را 210 صفحه و آن را ترجمه كتاب عوالم العلوم و المعارف ملا عبداللّه شوشترى بحرانى معرفى كرده است. ^۱۴
6. مدارك الآيات، اثرى است كه بنا به نوشته آيينه دانشوران، مؤلف در كتابش مرآت الرائى زير عنوان مار از آن ياد كرده است. ^۱۵
7. هداية الاعلام فى ترجمة كفاية الاحكام، كتاب كفايه، از محقق عاليقدر محمد باقر سبزوارى (م 1090 ه) است. اين كتاب از ابتداى باب تجارت تا آخر كتاب ارث است و به درخواست ، شاهزاده ولى ميرزا انجام شده است . ^۱۶ در تاريخ جعفرى درباره اين كتاب چنين آمده است:
دويم از كتب فقه، ترجمه معاملات كتاب كفاية الاحكام است كه مترجم آن، علامى آخوند ملا محمد على فاضل نحوى اردكانى است. ^۱۷
در فهرست نسخه هاى خطى كتاب خانه حوزه علميه امام صادق عليه السلام اردكان، به شماره 287 و 289، به معرفى اين اثر پرداخته شده، و يادآورى گرديده كه افتادگى دارد و تاريخ پايان ترجمه جلد نخست 1240 ه است. ^۱۸ گفتنى است كه نويسنده، اين اثر را با عنوان كفاية المقتصد ياد كرده، كه كفاية الاحكام درست است.
دو نسخه نيز از اين كتاب به خط مؤلف با شماره هاى 52 و 32 در كتاب خانه مجلس نگه دارى مى شود. ^۱۹
8. لوامع التنزيل، كه كتابى است در علم تجويد.
شيخ آقا بزرگ تهرانى در باره اين كتاب نوشته است:
لوامع التنزيل فى التجويد، شرح للشاطبية لمؤلفه، اصله العربى، الموجود كما يأتى، و هو المولى محمد على بن حاج حسن الاردكانى، المعروف بالنحوى، من تلاميذ آية اللّه بحر العلوم السيد محمد مهدى الطباطبائى، توجد نسخة الترجمة عند السيد محمد رضا المعاصر ابن الحاج السيد اسماعيل الاردكانى الذى توفى سنة 1317 ه ^۲۰
از اين عبارت الذريعة بر مى آيد، كه مترجم، كتاب لوامع شاطبى را ترجمه كرده و تأليف مستقلى نيست.
نسخه اى از اين كتاب در مدرسه علميه اردكان وجود دارد كه فهرست نگار درباره آن نوشته كه مؤلف، كتابى در شرح قصيده شاطبيه در تجويد به عربى نگاشته، كه در كتاب حاضر آن را به فارسى برگردانده و در آن به شرح قصيده و اضافه آنچه كه در كتب مفسرين از وجوه و قرائات يافته، پرداخته و در دو شنبه 15 ربيع الثانى 1238 ه از آن فارغ شده است. اين اثر در 225 برگ است. ^۲۱
9. المطالب السنية فى شرح الدرة الالفية، اثرى است چهار جلدى در فقه، كه شرح كتاب الالفيه ابو عبداللّه شمس الدين محمد بن جمال الدين مكى عاملى نباطى نام بردار به شهيد اول (734 - 786 ه) است. اين اثر، در كتاب معجم مؤلفى الشيعة، در ذيل الاردكانى، محمد على بن حسن النحوى، از نوشته هاى مترجم معرفى شده، ^۲۲ اما همين نويسنده كه الالفية و النفلية شهيد را تحقيق و به چاپ رسانده و براى الالفية 28 و براى النفلية 27 شرح و تعليقه بر شمرده، در شمار شرح نويسان و حاشيه نگاران اين دو اثر، از اردكانى نام نبرده است. ^۲۳
مؤلف آيينه دانشوران به نقل از مرحوم آيت اللّه سيد روح اللّه خاتمى (م 1376 ش) يادآورى كرده كه اين كتاب، شرحى مفيد و پر ارزش است. و جلدى از آن به تاريخ 1243 ه نبشته آمده و تمام مجلدات آن فعلاً در اردكان در كتاب خانه آقاى خاتمى موجود است. ^۲۴
آقا بزرگ تهرانى وجود نسخه اى از اين كتاب را به خط مؤلف نزد سيد محمّد رضا بن حاج سيد اسماعيل اردكانى گزارش كرده است . ^۲۵
در فهرست نسخه هاى خطى كتاب خانه حوزه علميه امام صادق عليه السلام ، از اين اثر به شماره هاى 141، 375، 376، 383، 412، ياد شده است. شماره 412، بر اساس اين نوشته، مشتمل بر فصل اول در مقدمات است كه در شب جمعه هفتم جمادى الاولى 1246 ه، و در 319 برگ به نگارش در آمده است. شماره 375، مشتمل بر سفر اول و به سال 1242 ه و در 97 برگ نوشته شده، و شماره 376، مشتمل بر سفر چهارم و به روز پنجشنبه 19 شعبان 1246 ه و شماره 383، مشتمل بر سفر سوم و در رمضان 1243 ه در 200 برگ نوشته شده است. ^۲۶ نگارنده، در توصيف شماره 141 آن، شرح مفصلى بر رساله الالفيه نوشته و آن را مشتمل بر چهار سفر دانسته و اين شماره را مشتمل بر سفر اول و تاريخ تأليف آن را 1235 ه و در 90 صفحه معرفى كرده است. ^۲۷
10. اسرار توحيد يا ترجمه كتاب التوحيد، ترجمه كتاب التوحيد شيخ صدوق است در 507 صفحه و تنها كتابى است كه از مترجم چاپ شده است. مترجم پس از ايراد خطبه عربى، در باره انگيزه ترجمه اين اثر مى نويسد:
اما بعد، چنين گويد: مستمند فيوض ازلى، ابن محمد حسن الاردكانى، محمد على غفر اللّه تعالى جميع ذنوبهما كه امر اشرف شاهزاده محمد ولى ميرزا عز صدور يافت كه اين ذره بى مقدار و خادم اخبار ائمه اخيار - صلوات اللّه عليهم ما طلعت شمس النهار و أهلة الشهور و اورقت الاشجار - كتاب مستطاب توحيد ابن بابويه - رحمة اللّه و رضوانه عليه - را به حليه ترجمه در آورد، تا هر كسى بتواند كه از آن بهره ببرد...
و بعد شرح حال صدوق را مى نگارد و آن گاه شروع به ترجمه كتاب مى كند.
انتشارات علميه تهران، انتشارات نور و انتشارات توس سه ناشر هستند كه اين كتاب را به چاپ رسانده اند.
مؤلف آيينه دانشوران در باره كتاب نوشته است:
كتاب ابن بابويه را... ترجمه كرده و الحق نيكو ترجمه كرده است. ^۲۸
11. الرائق فى توصيف لغات الفائق، تأليف شده در سال 1233 ه، و شرحى است بر الفائق فى غريب الحديث اثر ماندگار مفسر مشهور معتزلى، جار اللّه محمود بن عمر زمخشرى (م 583 ه). اين اثر اردكانى، شامل نصف اول كتاب ، از حرف الف تا پايان صاد است و در سه شنبه 8 شوال 1233 ه ، تأليف آن به پايان رسيده است. ^۲۹
سيد ريحان اللّه يزدى در معرفى اين اثر، اين نوشته مؤلف را آورده است:
تمّ النصف الاول من كتاب الرائق فى توصيف لغات الفائق بعون اللّه و تأييده بيد مؤلفه الخاطى الجانى محمد على بن محمد حسن اليزيدى الاردكانى يوم الثلاثاء الثامن شهر شوال المكرم سنة ثلث و ثلاثين و مأتين بعدالالف من هجرة الرسول اشرف بنى آدم و يتلوه فى النصف الاخر حرف الصاد الى الياء.
و در ادامه مى افزايد: آگاهى من به اين تأليفات، به ويژه لغت نحوى، از اطلاعات بسيار ذى قيمت نگارنده است. ^۳۰
12. رسالة الغوافي في شرح لغات العروض و القوافي، اين اثر بعلاوه كتاب پيشين، بر اساس نوشته سيد ريحان اللّه يزدى، به تاريخ 1228 ه نوشته شده و به تاريخ 1230 ه به خط مؤلف تجديد كتابت گرديده است. ^۳۱ در دانشنامه مشاهير يزد هم از اين اثر ياد شده است ^۳۲ .
13. القرّة في شرح الدرّة، كتابى است در شرح منظومه الدرّة البهية تأليف سيد بحرالعلوم، استاد نويسنده. ^۳۳
14. كهف الورى، ترجمه بخش دعا و قرآن اصول الكافى است كه خود مترجم اين نام را براى آن برگزيده و در معرفى نسخه هاى كتاب حاضر از آن ياد مى شود.
15. وى بنا بر نوشته سپهرى، كتاب هاى زيادى را هم استنساخ كرده ، ولى اين نويسنده، از آنها يادى نكرده است ^۳۴ .
16. تحفة الأولياء (كتاب حاضر) مترجم، اين كتاب را كه ترجمه بخش اصول الكافي است، بنا به دستور شاهزاده محمد ولى ميرزا، والى وقت يزد، ^۳۵ نگاشته و تلاش كرده تا ترجمه اى روان پديد آورد و تا جايى كه مى تواند مشكلات پاره اى از اصطلاحات را كه فهم آنها براى خوانندگان مشكل است، حل نمايد.
وى در مقدمه و آغاز كتاب، صفحاتى را به توضيح پاره اى از اصطلاحات حديثى و رجالى اختصاص داده و در آن در سه فايده سخن گفته است : «فايده نخست ، انواع حديث و اصطلاحات مربوط به آن را بر شمرده و آنها را تعريف كرده ، و در فايده دوم، اصطلاحات موجود در كتاب الكافى را در نقل خبر با اسناد خاص، مانند روى اصحابنا را مشخص كرده و در فايده سوم هم برخى اصطلاحات مؤلف را در سند و گويندگان مانند العالم، ابوالحسن و... تعريف نموده است.
مقدمه مترجم، با بسم اللّه و «مفتاح فلاحى كه ابواب جنان بلاد الامين دين مبين را به واسطه آن توان گشود» آغاز مى شود، و با اين جمله ها خاتمه مى يابد:
تمام شد كتاب عشرت و به تمام شدن آن، جزء اول از اجزاء كتاب كافى تمام شد. و الحمد للّه و الصلاة و السلام على سيّدنا محمد و آله و صحبه الأكرمين و سلّم تسليما و الحمد للّه رب العالمين و لعنة اللّه على أعدائهم الى يوم الدين. استدعا از برادران ايمانى كه از اين مائده نعمت روحانى بهره مند شوند در حال حيات يا بعد از وفات اين سالك باديه سرگردانى، آن كه او را از دعاى خير و طلب مغفرت از حضرت رب العزّة ياد فرمايند.
مترجم در مقدمه اين بخش پس از ذكر القاب فراوان براى محمد ولى ميرزا نوشته:
داعى را به نوشتن كتابى ديگر امر فرمودند و به امر اشرف والا زمام اختيار در اين باب در كف اين داعى قرار و استقرار يافت كه آنچه صلاح داند و به نظر قاصر رسيد از احاديث جمع نموده و كتابى سازد و به ترتيب دادن مجلدى ديگر بپردازد، و بيش از اين، به امر اشرف والا از اول كتاب مستطاب اصول كافى تا آخر كتاب ايمان و كفر را ترجمه كرده، كتاب ديگر كه عبارت است از كتاب دعا و كتاب قرآن و كتاب عشرت باقى مانده بود، به نظر قاصر چنين رسيد كه تتمه را تمام كند؛ چرا كه ناتمام بودن آن موافق همت بلند و مناعت عزيمت ارجمند نواب اشرف والا نبود، و چون تمام خلق در امور معاش و معاد به دعا و قرآن و عترت احتياج دارند، و بايد كه در همه احوال به آنها پناه برند، آن را به كهف الورى مسمى ساختم و به ترجمه نمودن آن به سياق سابق پرداختم، مگر آن كه ترجمه دعاها را كه در اين كتاب در زير آنها نوشتم و به آخر نينداختم. ^۳۶
در برگ 3 در باره اتمام و سفارش آن از سوى محمد ولى ميرزا و ورود كتاب به كتاب خانه، آمده:
ترجمه كتاب دعا و قرآن و عشرت اصول كافى كه آن را ملا محمد على فاضل اردكانى از جهت سركار شوكت مدار نواب محمد ولى ميرزا - ادام اللّه شوكته - ترجمه كرد و در روز چهارشنبه بيست و دوم شهر ذوالقعده سنه 1239 داخل كتاب خانه مباركه شد.
نسخه هاى اين اثر، تقريباً مشابهت تام به يكديگر دارند، و كپى پاره اى از صفحات نسخه منسوب به مترجم، سياهى دارد كه قابل خوانش نيست، و طبعاً در اين صفحات مصدر اصلى، نسخه پسر است و گرنه، در تحقيق، از هر دو به يكسان استفاده شد، و در بخش كتاب الدعا تا پايان اصول كافى ، و كتاب قرآن موسوم به كهف الورى، از تك نسخه سوم استفاده گرديد.