۲۱۷.از او از بعضى از اصحاب ما كه مرفوع ساخته آن را و در حديث ابن ابى العوجاء افزوده، آن گاه كه از او پرسيد امام صادق عليه السلام . گفت كه: ابن ابى العوجاء، در روز دويم، به مجلس امام صادق عليه السلام بازگشت در هر حالى ساكت بود و حرفى نمى زد. امام صادق عليه السلام به او فرمود كه:«گويى تو آمده اى تا آنچه را كه بر آن بوديم، اعاده كنى؟»
ابن ابى العوجاء گفت كه: يا ابن رسول اللّه ، من چنين مى خواهم. امام صادق عليه السلام به او فرمود كه: «اين، خيلى عجيب است! تو خدا را انكار مى كنى و آن وقت گواهى مى دهى كه من پسر رسول خدايم!».
ابن ابى العوجاء گفت كه: عادت مرا به چنين چيزى وامى دارد. امام صادق عليه السلام به او فرمود كه: «چه چيز باعث خوددارى تو از سخن گفتن مى شود؟» او جواب داد كه: بزرگى و هيبت تو، باعث مى شود كه زبان من در پيش تو سخن نگويد. من عالمان زيادى را ديده ام، و با متكلمان زيادى مناظره كرده ام، هرگز ترس و هيبتى كه از سوى تو بر من وارد شد، از كسى وارد نشد. امام صادق عليه السلام فرمود كه: «اين هست، وليكن من سؤال را از تو آغاز مى كنم». و آن حضرت عليه السلام رو كرد به ابن ابى العوجاء و به او فرمود كه: «آيا تو ساخته شده هستى، يا ساخته نشده اى؟»
عبدالكريم بن ابى العوجاء عرض كرد كه: بلكه من ساخته شده نيستم. امام صادق عليه السلام فرمود كه: «براى من تعريف كن كه اگر ساخته بودى، چه وضعى داشتى؟» ابن ابى العوجاء مقدارى تأمل كرد و در جواب حيران ماند. و شروع كرد با چوبى كه در برابرش بود، با شدت تمام ور رفتن و مى گفت كه: بلند پهن، گود كوتاه، با حركت ساكن، و همه اينها صفت خلق اويند. آن حضرت فرمود كه: «اگر صفت ساخته شده اى غير از آنها را ندانستى، پس خودت را مصنوع و ساخته شده فرض كن، در خودت از چيزهايى كه از اين دست از امور حادث مى شوند، نمى يابى».
عبدالكريم، به امام صادق عليه السلام عرض كرد كه: از مسأله اى سؤال كردى كه پيش از تو هيچ كس از آن سؤال نكرده بود. و هيچ كس از من بعد از تو هم آن مسأله را سؤال نمى كند. امام صادق عليه السلام فرمود كه: «اين گونه فرض كن كه فهميدى كه در گذشته كسى از تو سؤال نكرده، پس چه چيزى به تو فهماند كه در آينده هم از تو سؤال نخواهد شد؟ اى عبدالكريم، حرف خود را نقض كردى؛ زيرا گمان بردى كه همه چيز از روز نخست، يكسان بوده، پس چگونه پيش انداختى و چگونه به تأخير انداختى؟».
آن گاه فرمود كه: «اى عبدالكريم، بيشتر روشنت كنم، آيا اگر با تو تعدادى كيسه جواهر باشد، و كسى به تو بگويد كه: آيا در كيسه دينار هست؟ و تو بودن دينار را در كيسه انكار كنى، و آن شخص به تو بگويد كه دينار را براى من توصيف كن، و تو آن را نشناسى، آيا مى توانى بودن دينار را در كيسه انكار كنى و حال آن كه نمى دانى؟». ابن ابى العوجاء گفت كه: نه. امام صادق عليه السلام فرمود كه: «پس عالم، بزرگ تر و طولانى تر و پهن تر از كيسه است، پس چه بسا كه در عالم، ساخته شده اى باشد؛ از آنجايى كه تو صفت ساخته شده را از غير ساخته شده، نمى شناسى».
عبدالكريم، ماند و بعضى از دوستانش به دعوت به اسلام جواب دادند و بعضى ديگر با او باقى ماندند.
ابن ابى العوجاء در روز سيم آمد، و عرض كرد كه: من سؤال را بر مى گردانم. پس امام صادق عليه السلام به او گفت كه: «هر چه مى خواهى بپرس». ابن ابى العوجاء گفت: دليل حدوث اجسام چيست؟ امام صادق عليه السلام فرمود كه: «من چيزى را از كوچك و بزرگ، نيافتم، مگر اين كه وقتى مانند آن را به آن ضميمه مى كنند، بزرگ تر مى شود، و در آن از ميان رفتنى و انتقالى از حالت اول آن هست. و اگر آن چيز قديم بود، نه از بين مى رفت و نه متحول مى شد؛ زيرا آن چيزى كه از ميان مى رود و متحول مى شود، جايز است كه به وجود آيد و باطل شود و از ميان برود. پس با به وجود آمدن آن بعد از عدم، داخل در حدث مى شود و از اين كه در ازل بوده، داخل در قديم مى شود و صفت ازل و عدم، و حدوث و قِدم هرگز در يك چيز با هم جمع نمى شوند».
عبدالكريم گفت كه: اين گونه فرض كن كه - همان گونه گفتى - دانستى كه در دو حالت و دو زمان، بنا بر آنچه استدلال كردى به حدوثش، پس اگر اشيا به همان حالت كوچكى بمانند، از كجا حدوث آنها را به دست مى آورى؟ امام صادق عليه السلام فرمود كه: «هر آينه ما در باره عالم وضع شده حرف مى زنيم، اگر آن را برداريم و عالم ديگرى را به جاى آن قرار دهيم، هيچ چيزى دلالتش بر حدوث آن از برداشتن ما آن را و قرار دادن چيز ديگرى را به جاى آن، بيشتر نيست. وليكن من جواب مى دهم تو را از همام جهتى كه تو فرض كردى و ملزم كردى ما را، و مى گوييم كه: اگر اشيا به همان حالت كوچكى باقى بمانند، در وهم چنين است كه هر گاه به آن همانند آن را ضميمه كنيم، بزرگ تر خواهد شد، و در جواز تغير آن، خارج شدن آن است از قِدم، همان گونه كه در تغير آن، داخل شدن آن است در حدوث، و وراى اين چيزى نيست، اى عبدالكريم». پس عبدالكريم سخنش تمام شد و ناتوان گرديد.
پس در سال آينده، بعضى از ياران ابن ابى العوجاء امام صادق عليه السلام را در حرم ديدند و به ايشان عرض كردند كه: ابن ابى العوجاء اسلام آورد، امام صادق عليه السلام فرمود كه: «او كوردل تر از آن است كه اسلام بياورد، او اسلام نمى آورد».
پس وقتى ابن ابى العوجاء، امام صادق عليه السلام را ديد، به ايشان عرض كرد: اى آقا و مولاى من. آن حضرت عليه السلام به ايشان فرمود كه: «تو را چه چيزى واداشت كه به اين مكان بيايى؟» او عرض كرد كه: عادت تن و سنت شهر و تا اين كه ببينيم آنچه را كه مردم در آنند؛ از ديوانگى و سرتراشى و سنگ پرانى. امام صادق عليه السلام به او فرمود كه: «اى عبدالكريم، تو هنوز در همان يك دندگى و گمراهى هستى؟» و او تا رفت كه حرف بزند، آن حضرت فرمود كه: «جدال در حجّ نيست». و رداى خود را گذاشت و به ابن ابى العوجاء فرمود كه: «اگر كار چنان است كه تو مى گويى - و چنان نيست كه تو مى گويى - ما و تو نجات يافته ايم، اما اگر كار چنان است كه ما مى گوييم - و چنان است كه ما مى گوييم - ما نجات يافته ايم و تو بيچاره شده اى».
پس عبدالكريم رو كرد به كسانى كه همراهش بودن و به آنها گفت: در دلم دردى احساس مى كنم، پس مرا برگردانيد، و او را برگرداندند و مرد. خدا نيامرزدش. ۱
