17. باب ديگر و آن، از قبيل باب اول است كه در اوست آنچه در آن است؛ مگر آن كه در اين باب زيادتى است كه در باب سابق نيست و آن فرق ميانه معانى است كه در تحت نام هاى خدا و نام هاى آفريدگان است
۳۲۴.على بن ابراهيم، از مختار بن محمد همدانى و محمد بن حسن، از عبداللّه بن حسن علوى همه روايت كرده اند، از فتح بن يزيد جُرجانى، از حضرت ابوالحسن (كه مراد از آن، امام رضا عليه السلام است. چنانچه از توحيد صدوق ظاهر مى شود و بعضى گفته اند كه از كشف الغمه اربلى بر مى آيد، كه مراد از آن، حضرت امام على نقى عليه السلام باشد با آن كه مقتضاى قاعده اطلاق، بايست كه مراد، حضرت امام موسى كاظم عليه السلام باشد. و على اى تقدير) فتح راوى گفت كه:از آن حضرت شنيدم كه مى فرمود:«خدا، لطيف و آگاه و شنوا و بينا و يكتا و يگانه است و پناه محتاجان است. كسى را نزاد و كسى او را نزاد، و هيچ كس او را همتا نبوده و نخواهد بود. خالق از مخلوق، و سازنده از ساخته شده، شناخته نشده و نمى شود، وليكن اوست پديد آورنده اى كه معروف است، و در ميانه آنها كه مجسم و مصور گردانيده، فرق قرار داده (به اين كه در ميانه چيزها و آنچه باعث امتياز از آنها باشد، در ايجاد، ما به الامتيازى قرار داد نموده)، كه بعضى را جسم و بعضى را صورت گردانيده و آن را بر وفق حكمت ايجاد فرموده؛ زيرا كه بود يا در هنگامى كه بود و چيزى با او نبود كه به او شباهت داشته باشد، يا آن جناب به چيزى شباهت داشته باشد» (در ذات، يا صفات؟)
عرض كردم: بلى، چنين است وليكن تو فرمودى كه: خدا يكى است و پناه نيازمندان و فرمودى كه: چيزى با آن جناب شباهت ندارد و خدا يكى است، و انسان نيز يكى است. آيا يگانگى به هم شباهت ندارد؟
و حضرت فرمود كه: «اى فتح، قول محالى گفتى (يا معنى آن است كه آيا از اعتقاد خود دست برداشتى؟) خدا تو را ثبات داد كه از اعتقاد حق دست بر ندارى. جز اين نيست كه آن تشبيه كه جايز نيست، در معانى است. اما در نام ها، پس آنها يكى است و خاصيت آنها دلالت بر مسمى است. و بيان آنچه مذكور شد، به اين وجه است كه آدمى و هر چند كسى بگويد كه يكى است، خبر مى دهد كه جثّه و تن او يكى است و دوتا نيست، وليكن خود آدمى يكى نيست؛ زيرا كه اعضا و رنگ هاى او با هم اختلاف دارند، و آن كه رنگ هاى او مختلف باشند، يكى نمى باشد، بلكه آن اجزايى است پاره پاره، كه به هم وصل شده اند و با هم برابر نيستند؛ خون او، غير گوشت و گوشت او، غير خون او و پى او، غير رگ هاى او و موى او، غير پوست او و سياهى او، غير سفيدى اوست. و همچنين باقى مانده اعضا و رنگ هاى او و ساير خلائق. پس آدمى در اسم يكى است، وليكن در معنى يكى نيست. و خداى ـ جلّ جلاله ـ يكى و يگانه اى است كه غير او يكى و يگانه نيست. و در آن جناب اختلاف و خِلل و اعوجاج و عدم تناسبى نيست، و زياد نمى شود و كم نمى گردد. و اما آدمى كه مخلوق و مصنوع اوست، مركب است از اجزاى مختلفه و جوهرهاى پراكنده كه سر به هم آورده و به واسطه اجتماع با هم، يك چيز شده».
عرض كردم كه: فداى تو گردم، اندوه مرا بردى، خدا اندوه تو را زائل گرداند! پس تفسير لطيف و خبير را براى من بيان فرما، چنانچه تفسير يكى را بيان فرمودى؛ به درستى كه من اجمالاً مى دانم كه لطف خدا، بر خلاف لطف خلق اوست، به جهت فرق ظاهرى كه در ميانه او و ايشان است، مگر آن كه دوست مى دارم كه تو آن را براى من شرح و بيان فرمايى.
حضرت فرمود كه: «اى فتح، ما خدا را لطيف ناميديم به جهت خلق امور لطيفه و علمى كه به چيز لطيف دارد. ۱ اى فتح، خداى تعالى توفيق دهد تو را و تو را ثابت بدارد. آيا نظر نمى كنى به سوى نشانه صنعت آن جناب در گياه لطيف و غير لطيف و غير آن، از خلق لطيف و از حيوان هاى ريزه و از بَعوض و جِرِجس (كه دو نوع از پشه هاى ريزه اند) و آنچه از اينها خُردتر است كه از غايت ريزكى، نزديك است كه چشم ها آن را درنيابد، بلكه نزديك است كه به جهت خُردى كه دارد، نر آن از ماده و آنچه تازه متولد شده از آنچه پيش بوده، معلوم نگردد، و ما چون كوچكى و ريزكى آن را ديديم، با آن لطافتى كه دارد و ديديم كه را به سوى مجامعت برده و كيفيت آن را دانسته، و ديديم كه از مرگ و آنچه موجب تلف و اذيت اوست، مى گريزد و آنچه را كه صلاح او در آن است جمع مى كند، و ديديم آنچه را كه در قعر درياها و آنچه در پوست درختان و بيابان ها و صحراهاى خشك و بى آب و علف آفريده، و ديديم كه سخن يكديگر را مى فهمند، يا به رموز و اشارات آنچه در نظر دارند حالى يكديگر مى نمايند، و آنچه فرزندان آنها به واسطه آن از ايشان مى فهمند و آنها مطالب خويش را چگونه به ايشان مى فهمانند، و ديديم كه روزى را به سوى ايشان مى برند، بعد از آن ديديم كه رنگ هاى ايشان را با مناسبت تمام با هم تركيب كرده، كه سرخى را با زردى و سفيدى را با سرخى به هم ضمّ فرمود، و ديديم آنچه را كه نزديك است كه به چشم هاى ما در نيايد، به جهت ريزكى خلقتى كه دارد، بلكه چشم هاى ما آن را در نيابد، و دست هاى ما نتواند كه آن را لمس نمايد، دانستيم كه خالق اين خلق و صانعى كه دارد، لطيف است و در آفريدن آنچه نام آن برديم، بسيار لطف به كار برده بى مباشرت عضو و جارحه و بى ارادت و اسباب و بدون ماده و مدّه، با آن كه مى دانيم كه صانع هر چيزى آن را از چيزى ساخته و خداى آفريدگار و صاحب لطف و بزرگوار چيزى را از چيزى نيافريده و نساخته» (بلكه به قلم و صنع پرگار قدرت بر لوح عدم چنين نسخه ها نوشته و اين نقوش و صورت ها را نگاشته و به آب زندگى گلستان وجود را با اين گل هاى صنعت آراسته).
