1.. و كلينى ـ رضى الله عنه ـ عنوانى از براى اين باب ذكر نفرموده . و غرض و مقصود از اين باب ،چنانچه از حديث آن ظاهر مى شود ، اين است كه ايمانِ پيش از هجرت پيغمبر ، به جهت ضعف دين و كمى ياور آن ، مجرّد تصديق به توحيد خدا و رسالت محمد صلى الله عليه و آله بوده ، و بعد از هجرت ، به جهت قوّت دين و بسيارى ياوران و شايع شدن احكام در آن ، و صدور وعيد بر آن ، تصديق به ولايت و عمل بر آن علاوه شده ، و فكر به انتفا و نيستى هر يك از اينها متحقّق مى شود . آنكه ايمان به شريعت هاى پيش نيز همچنين بوده ، و آنكه بسيارى از اين امّت به سبب ميل دل هاى ايشان و رجوع نكردن به سوى رهبران ، متشابهات و منسوخات را پيروى كردند ، و محكمات و ناسخات را ترك نمودند ، و گمان كردند كه ايمان به معنى اوّل است و بس ، و ديگر معنى اى ندارد ، و ندانستند كه آن معنا منسوخ شده و به آن چيز ديگر ضميمه شده است . (مترجم)

2.آل عمران، ۷.

3.. اوست كه اين كتاب را بر تو فرو فرستاد كه برخى از آنهاآيه هاى محكم و روشن است، و اينها اساس كتابند، و برخى ديگر متشابه و چند پهلوند . اما كسانى كه به دل، كژى دارند براى تاويل و فتنه جويى از متشابهات آن پيروى مى كنند، در حالى كه تاويل حقيقى آن را جز خدا نمى داند . (مترجم)

4.. شورا، ۱۳.براى شما از دين، همان را تشريع كرد كه به نوح توصيه كرده بود. و آنچه را كه بر تو وحى كرديم وآنچه را كه به ابراهيم و موسى و عيسى توصيه كرديم، اين بود كه دين را بر پا داريد و در آن متفرق نشويد . بر مشركان گران است آنچه كه ايشان را به سويش مى خوانى . خداوند هر كس را بخواهد به سوى خود مى كشد، و هر كس را كه به او باز گردد به سوى خود ره مى نمايد . (مترجم)

5.. و مراد از راه ، شريعت است كه به كتاب معلوم شود . و رويّه، چيزى است كه از حديث و طريق مفهوم گردد . (مترجم)

6.نساء، ۱۶۳.

7.بقره، ۶۵.

8.. چه منع فرموده بوديم كه در آن روز شكار ماهى نكنند و از صبح تا شام مشغول عبادت باشند . و ايشان در آن روز به حيله و جهودبازى ، ماهى مى گرفتند ، چنان چه در تفاسير شرح آن شده . (مترجم)

9.. پيامبر اكرم پس از بعثت، سيزده سال در مكه بودند، اما تا سه سال مكلف به دعوت آشكار نبودند .

10.اسرا، ۲۳.

11.. و آنچه از وسط آيه ذكر نشده اين است : «وَاِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدَهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَها أُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قولاً كَريما * وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبّيانى صَغيرا * رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما فى نُفُوسِكُمْ اِنْ تَكُونُوا صالِحينَ فَاِنَّه كانَ لِلْاَوّابينَ غَفُورا * وَاتِ ذَا الْقُربى حَقَّهُ وَالْمِسكينَ وَابْنَ السَّبيلِ وَلا تُبَذِّرْ تَبْذيرا * اِنَّ الْمُبَذِّرينَ كانُوا اِخْوانَ الشَّياطينَ وَكانَ الشَّيْطانُ لِرَبّهِ كَفُورا * وَاِمّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمْ ابْتِغآءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ ترْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَيْسُورا * وَلا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغلُولَةً اِلى عُنُقِكَ وَلا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوما مَحْسُورا* اِنَّ ربَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشآءُ وَيَقْدِرُ» ؛ و ترجمه آيات اين است : و حكم فرمود پروردگار تو به آنكه نپرستيد؛ يعنى واجب كرد بر تو و امّتانت كه پرستش ننماييد ، مگر او را، به آنكه نيكويى كنيد با پدر و مادر خويش ، نيكويى كردنى به غايت ، اگر البتّه برسد نزد تو بزرگسالى و كبر سن يكى از ايشان يا هر دو (يعنى چندان زيست كنند كه پير شوند و محتاج به خدمت تو گردند). پس مگو به ايشان كلمه افّ را؛ چه آن را كسى مى گويد كه از چيزى به تنگ آمده باشد و يا بر او گران گردد؛ يعنى چيزى مگو كه دلالت بر دلتنگى كند و از ايشان به تنگ مياى و صحبت ايشان را گران مشمر . (و تخصيص حال پيرى، به جهت آن است كه آن حال ، مظنّه دلتنگى است؛ نه آنكه حكم پدر و مادر جوان چنين نباشد .) و بانگ بر ايشان مزن و سخن ايشان را جواب درشت مده، و بگو به ايشان سخن نيكو از روى ادب و حرمت (و ايشان را به نام مخوان ، بلكه بگو : اى پدر و اى مادر) ، و فرو گذار براى ايشان بالِ خوارى و تواضع و فروتنى را ، و با ايشان نهايت عجز و انكسار به عمل آور از فرط مهربانى يا به جهت آن، و بگو كه پروردگارا! رحم فرما و ببخشا بر ايشان ، چنان چه پروريدند مرا در حالى كه خُرد بودم (و مراد اين است كه بر ايشان رحمت كن ، مانند رحمت ايشان بر من ، به تربيت و شفقت و ارشاد .) پروردگار شما داناتر است به آنچه در دل هاى شما است اگر شايستگان باشيد ؛ پس به درستى كه او ـ سبحانه ـ از براى بازگردندگان به حضرت او ، آمرزنده بوده و خواهد بود . و بده خداوندِ خويشى را حقّ او و آنچه بايد به او داده شود ، و بده درويش و رهگذرى را حق ايشان، و اسراف مكن و مال خود را پراكنده مساز و آن را ميفشان، مانند افشاندن تخم در غير وجه شرعى؛ پراكنده ساختنى به غايت. به درستى كه اسراف كنندگان و صرف نمايندگان مال خود در معاصى برادران، شياطين و ديوان سركش اند؛ و شيطان، بسيار منكرِ نعمت و ناسپاس بوده و خواهد بود از براى پروردگار خويش و نعمت او . و اگر البتّه اعراض كنى از ايشان و روى گردانى از محتاجان ، به جهت انتظار و طلب روزى و رحمتى كه از پروردگار خود آن را اميد دارى كه چون به تو رساند به ايشان دهى ، پس بگو به ايشان گفتارى نرم و نيكو، و ايشان را دعا كن به فراخى روزى، و قرار مده دست خود را بربسته به گردن خويش؛ يعنى بخل و امساك مكن، و مگشا آن را همه گشادن؛ يعنى اسراف مكن؛ پس بنشينى در حالتى كه سرزنش كرده شده باشى و درمانده و محتاج باشى، يا ملامت شده و درمانده گردى. به درستى كه پروردگار تو گشاده مى گرداند روزى را از براى هر كه مى خواهد، و تنگ مى سازد بر هر كه مى خواهد . به درستى كه او ـ سبحانه ـ به بندگان خود و مصالح ايشان آگاه و بينا بوده و مى باشد (و مصالح ايشان را او مى داند و آنچه مصلحت ايشان است به عمل مى آورد ،و كسى را زهره ]= جرأت] اعتراض بر او نيست) . (اسرا :۲۳ ـ ۳۰) . (مترجم)

12.اسرا، ۲۹ـ۳۹.

13.. مانند آنكه به آن معامله كنيد تا اصل مايه براى او بماند ، و ربح آن صرف معاش او شود ، حال آنكه مال يتيم را ضبط كنيد ، و غبطه او را از دست مدهيد ، و در آن بى وجه شرعى تصرّف مكنيد . (مترجم)

14.. از تكاليف شرعيّه ، يا به عهدى كه با يكديگر بسته ايد ، و يا به عهدى كه با خدا مى بنديد از عهد و نذر و يمين . (مترجم)

15.يعنى خوش فرجام تر است .

16.ليل، ۱.

17.ليل، ۱۴ـ۱۶.

18.انشقاق، ۱.

19.انشقاق، ۸ ـ ۱۵.

20.. و اين كلام، طلب هلاكت است؛ يعنى اى هلاكت! كجايى كه رخ نمى نمايى؟ بيا كه بسيار به تو مشتاقم و از نيستى تو غمناك. (مترجم)

21.ملك، ۹ و ۱۰.

22.واقعه، ۹۲ـ۹۴.

23.. حاقّه، ۲۵ـ۲۸. و آنچه از آيه ذكر نشده اين است : «هَلَكَ عَنّى سُلْطانِيَهْ * خُذُوهُ فَغُلُّوهْ * ثُمَّ الْجَحيمَ صَلُّوهْ * ثُمَّ فى سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذراعا فاسْلُكُوهُ» ؛ و كم و نابود گشت از من تسلّط و فرمانروايى من . بعد از آن، خطاب به زبانيه رسد : بگيريد او را؛ پس او را غل كنيد؛ يعنى دست و پاى او را بر گردن او بنديد؛ پس آن گاه درآوريد او را در آتش بزرگ . بعد از آن، در زنجيرى كه گزِ (=درازى) آن هفتادگز(=ذرع) است ، او را داخل كنيد و در آن درآوريد؛ يعنى آن را بر بدن او بپيچيد تا هيچ حركت نتواند كرد ،و در شرح آن غير از اين نيز گفته اند . (مترجم)

24.حاقّه، ۳۳.

25.شعرا، ۹۱ـ۹۵.

26.شعرا، ۹۹.

27.حج، ۴۲ ؛ ص ، ۱۲ ؛ غافر ، ۵ ؛ ق ، ۱۲ ؛ قمر ، ۹ .

28.شعرا، ۱۷۶.

29.. و «ايكه» ، بيشه اى بود نزديك مدائن و در آن اشجار و اثمار بسيار بود .

30.شعرا، ۱۶۰.

31.و ظاهر اين است كه مراد حضرت عليه السلام اين باشد كه خدا در همين سوره ، بعد از آنچه مذكور شد ، قصّه امّت هاى سالفه را جدا ذكر فرموده؛ مانند قوم نوح و عاد و ثمود و قوم لوط و اصحاب ايكه ، و حضرت عاد و ثمود را ذكر نفرموده؛ زيرا كه مقصود ، تخصيص مجرمان است . و ذكر آنچه ذكر فرموده كفايت مى كند . ليكن در قصه نوح، لفظ قَبْلَهُمْ موجود نيست و در جاى ديگر از قرآن چنين كلامى هست . (مترجم)

32.اعراف، ۳۹.

33.اعراف، ۳۸.

34.. و در قرآن در سوره اعراف ، «كُلَّما » تا «جَميعا » ، پيش از لفظ «قالَتْ » است . و ترجمه آن به ترتيب قرآن اين است : «در هر زمان كه درآيند گروهى در دوزخ ، لعنت كنند مانند خويش را(كه هم دينان ايشان باشند) ، تا آنكه چون به يكديگر رسند در دوزخ همه ايشان ، گويند آن گروهى كه پس روان ايشان بوده اند در دنيا ، يا از پى درآيندگان ايشان در دوزخ ، براى آنان كه پيشوايان ايشان اند كه : اى پروردگار ما! اين گروه گمراه كردند ما را ، پس بده به ايشان عذابى دو چندان كه ما را هست از آتش دوزخ ؛ يكى براى گمراهى و يكى براى گمراه كردن ديگران . (مترجم)

35.نساء، ۹۳.

36.احزاب، ۶۴ و ۶۵.

37.نساء، ۱۰.

38.مطففين، ۱.

39.. و ويل، كلمه اى است جامع جميع بدى ها؛ يعنى انواع عذاب و عتاب و شدّت محنت .

40.مريم، ۳۷.

41.آل عمران، ۷۷.

42.نور، ۳.

43.و آيا حكم اين آيه منسوخ است يا حرمت ، حرمت تنزيهى است ، يا اعتياد به اين امر حرام است ، خلاف است . (مترجم)

44.نور، ۴ و ۵.

45.سجده، ۱۸.

46.توبه، ۶۷.

47.كهف، ۵۰.

48.نور، ۲۳ و ۲۴.

49.اسرا، ۷۱.

50.نساء، ۱۵.

51.نور، ۱ و ۲.