مرحمت نمود: يكى اصلى و ديگرى تبعى، كه اين دو فطرت بُراق سير و رفرف عروج اوست به سوى مقصد و مقصود اصلى. و آن دو فطرت، اصل و پايه جميع فطرياتى است كه در انسان مخمر است و ديگر فطريات، شاخه ها و اوراق آن است. يكى از آن دو فطرت، كه سمت اصليت دارد، فطرت عشق به كمال مطلق و خير و سعادت مطلقه است كه در كانون جميع سلسله بشر، از شقى و سعيد و عالم و جاهل و عالى و دانى، مخمَّر و مطبوع است ... و ديگر از آن دو فطرت، كه سمت فرعيت و تابعيت دارد فطرت تنفر از نقص و انزجار از شر و شقاوت است كه اين مخمر بالعرض است... .
و اين دو فطرت كه ذكر شد، فطرت مخموره غير محجوبه است كه محكوم احكام طبيعت نشده و دو وجهه روحانيت و نورانيت آنها باقى است، و اگر فطرت متوجه به طبيعت شده و محكوم به احكام آن گرديد و محجوب از روحانيت و عالم اصلى خود شد، مبدأ جميع شرور و منشأ جميع شقاوت ]ها] و بدبختى هاست، كه تفصيل آن بيايد.
پس مقصود از خير كه وزير عقل است و جميع جنود عقليه در ظلّ توجه و تصرف آن است فطرت مخموره متوجه به روحانيت و مقام اصلى خود است، و از شر كه وزير جهل و همه جنود جهل از طفيل آن است فطرت محكومه طبيعت و محجوبه به احكام آن است. ^۱
و از اين جهت، احكام آسمانى و آيات باهرات الهى و دستورات انبياء عظام و اولياء كرام، بر طبق نقشه فطرت و طريقه جبلت بنا نهاده شده، و تمام احكام الهى به طريق كلى به دو مقصد منقسم مى شود كه يكى اصلى و استقلالى، و ديگر فرعى و تبعى است، و جميع دستورات الهيه به اين دو مقصد، يا بى واسطه يا با واسطه رجوع كند:
مقصد اول، كه اصلى و استقلالى است، توجه دادن فطرت است به كمال مطلق، كه حق (جلّ و علا) و شؤون ذاتيه و صفاتيه و افعاليه اوست كه مباحث مبدأ و معاد و مقاصد ربوبيات از ايمان باللّه و كتب و رسل و ملائكه و يوم الاخره، و اهم و عمده مراتب سلوك نفسانى و بسيارى از فروع احكام از قبيل مهمات صلاة و حج، به اين