كلام به انجام رسيد، مى توان تفسير قرآن و شرح حديث را به اختصار بدين گونه شناساند:
شرح يا تفسير كه هر دو يك معنا را ملحوظ مى دارند به مفهوم دقيق اين واژه عبارت است از اكتشاف محتواى آن از راه شناخت زبان قرآن و حديث و چون حديث يا قرآن كلامى است واحد، از اين رو شرح يك آيه يا حديث، توضيح آن است از راه ملاحظه و شناخت دلالت ابزارهاى كلامى با نظر به دلالت ابزارهاى كلامى ديگر آيات و احاديث. اين ابزارها عبارتند از مفردات، روابط، نشانه ها، تركيبات، كليات محمولى، نوعيت جمله ها، گونه هاى موضوع پيوند مفردات معقول با مفردات محسوس، تلازم جمله هاى ملفوظ با جمله هاى غير ملفوظ، گزاره هاى حملى، گزاره هاى شرطى، صورت هاى استنتاج (= فرم هاى قياسى) گزاره هاى عكسى و عكس نقيضى و جز اينها.
و مجموعه قرائن عينى كه به كشف مقصود كلام كمك مى كنند، برخى از اين قرائن در رده مختصات زبان قرار دارند و برخى ديگر گرچه از مختصات زبان نيستند اما از مقارنات آن بوده و موجب پيدايش مختصاتى براى كلام مى باشند.
علائم يا قرائن ذهنى و شخصى از حوزه زبان بيرونند و از جمله ابزار كشف معنا نيستند. اين قرائن تنها كارى كه مى كنند حبس كلام است در شبكه اى بريده از واقع و كمكى براى دريافت محتوا نمى توانند انجام داد.
هر كارى جز ايضاح معناى نفس الامرى كلام كه پيش از عمل شرح بايد موجود باشد كارى بيگانه از شرح است كه يا به تفسير به رأى يا به تأويل به رأى و يا در صورت افراط به نفى محتواى متن مى انجامد.
تفسير به رأى، آغاز گريز از حقيقت شرح است، و تأويل به رأى كه به نظر نگارنده ژرف ترين مراحل تفسير است اوج اين گريز مى باشد. و نفى محتواى متن (= تمييع و ذوب كردن معنا) حذف يك سره شرح متون دينى به ويژه قرآن هر كدام از محتوايى ژرف برخوردار است. قرآن در اين ميان نمونه ژرفايى شگفتى آور مى باشد. متون