اين بود اجمالى از اجتهاد در مسلك اخبارى محض. صاحب فوائد مدنيه و پيروان او را مى توان فى الجمله از طرفداران اخباريت ناب به شمار آورد.
در اين ميان برخى از ديدگاه هاى اخبارى هست كه از اخباريت محض فاصله گرفته و به روش اصولى نزديك شده و به گونه متعادل نظر داده. علاوه بر اين در علماى اخبارى برخى استنباط از قرآن را به طور مطلق بدون شروطى كه اخباريت محض قائل است ممكن مى دانند.
صاحب حدائق كه خود يك اخبارى معتدل و يا يك اصولى داراى گرايش اخبارى است در كتاب حدائق الناضره گويد: در ميان اصحاب اصولى ما اختلافى در عمل و استناد به كتاب در احكام شرعيه نيست، حتى اين كه گروهى از آنان در آيات مربوط به احكام فقهى كه به پانصد آيه نزدشان مى رسد، كتاب هايى تصنيف كرده اند. ۱
اما اخباريان بنا بر آنچه ما از گفته هاى متأخرين آنان آگاه شده ايم در افراط و تفريط نظر داده اند، برخى هرگونه دريافتى از قرآن را جز به تفسير اصحاب عصمت عليهم السلام منع كرده، حتى فهم مثل «قل هو اللّه احد» را مشمول منع قرار داده اند. برخى ديگر تفسير قرآن را تجويز كرده تا آنجا كه به نوعى ادعاء مشاركت با اهل عصمت عليهم السلام در تأويل مشكلات و تأويل مبهمات قرآن نزديك شده اند.
3. مسلك اجتهاد نقدى
اين مسلك كه به نظر حقير رسيده، مانند دو مسلك ديگر در راستاى اكتشاف قرار دارد و در پى به دست آوردن احكام شرعى از راه هاى مطمئن استنباطى است، راه هايى كه در فرجام بايد امضاى شرع را به عنوان پايه ارزش، با خود داشته باشند.
هر كدام از سه ديدگاه نامبرده راهى كلى براى رسيدن به احكام و وظايف فقهى است و از اين رو از هم بيگانه و جدا نيستند. تمايز آنها مانند تمايز راه هاى گوناگونى است كه در آخر به يك مقصد مى انجامند.
تمايز تنها در مختصات آنها به عنوان مختصات طرق مختلف مى تواند ملحوظ
1.حدائق الناظرة، جزء اول از طبع جديد در مقدمه سوم از مقدمات دوازده گانه كتاب.
