مرحله شرح متون است، زيرا متون دينى از هر ديدگاه فقهى در رده نخست منابع فقاهت قرار دارند.
با اين حساب، هر شرح و تفسيرى در زمينه نصوص دينى، اجتهاد است. و هر اجتهاد، گرچه شرح يا تفسير نيست، اما بخش نخستين آن از شرح و تفسير فراهم مى گردد.
اجتهاد در بيرون از حوزه متون با اين كه شرح نيست، باز يك فعاليت علمى و كاشفانه است براى پديدار ساختن نهفته هاى احكام شرعى بر ديدگان خرد. اين فعاليت علمى در خارج عرصه مدارك نقلى گاه بر محورهاى عقلى محض مى چرخد و گاه بر اصول و قواعد متلقاة از متون.
گو اين كه يافتن موردى از موارد فعاليت عقلى محض در استنباط احكام بدون متناظرى از اصول متلقاة كارى است دشوار يا انجام ناپذير، زيرا در هر جايى كه عقل، اصلى يا قاعده اى دارد كه در پرتو آن كار اجتهادى انجام مى دهد، شرع نيز متناظر با اصل يا قاعده عقلى، اصل يا قاعده اى دارد كه به مثابه امضاى داده هاى عقلى است.
در روند تناظر اصول در عقل و شرع پيوسته در هر موردى از كليات اجتهادى عقل يك مجموعه متناظر داريم كه از دو عضو نه كمتر و نه بيشتر به وجود مى آيد. اين دو عضو يكديگر را كمك كرده و بر هم پرتو مى اندازند. و از اين رو احكام شرعى، الطافى در واجبات عقليه اند.
بحث مجموعه هاى متناظر از ارزنده ترين مباحث مقارنات اجتهاد است كه به تبيين نكات دقيق و ظرافت هاى لطيف و پر بار علمى و قرانات زاينده مى انجامد و نگرش خرد را گسترش داده، ديده گانش را بر افق هاى آن سوتر مى گشايد.
شرح خود يك فعاليت اجتهادى محض است كه فقط در طيفى از اصل ها و نظريه ها و نگاره ها امكان پذير است.
و افزون بر اين نسبت به اجتهاد به مفهوم مطلق هم از مبادى است و هم فراهم آورنده مجموعه اى از مبادى.