ج. ترجمه محمّد بن اسماعيل (رساله حاضر)

ذكر اين رساله مختصر در فهرست آثار شيخ بهايى نرفته، امّا در الذريعه و برخى نسخه هاى خطى، مطرح شده است. ^۱ موضوع رساله، تعيين محمّدبن اسماعيل مذكور در صدر اَسناد كافى است و نزديكى زيادى دارد با آنچه شيخ بهائى در همين موضوع، در مشرق الشمسين آورده است. ايشان در اين رساله مى گويد:
الذى وصل إلى بعد التتبع التام انّ تسعة من الرواة مشتركون فى هذا الإسم.
او در مشرق الشمسين مى نويسد:
الذى وصل إلينا بعد التتبع التام ان اثنى عشر رجلاً من الرواة مشتركون فى التسمية بمحمّد بن اسماعيل. ^۲
شايد بتوان از اين دو جمله استفاده كرد كه ايشان، مشرق الشمسين را بعد از رساله حاضر نوشته است و تتبع او در مشرق الشمسين كامل تر شده است.
به اين ترتيب، از آنجا كه تاريخ تأليف مشرق الشمسين 1015 ق است، ^۳ بايد تاريخ تأليف اين رساله قبل از اين تاريخ بوده باشد. از سويى آقا بزرگ تهرانى، كه نسخه كاملِ رساله ترجمه محمّد بن اسماعيل را در كتابخانه شيخ محمّد ساوى در نجف، ديده است، مى گويد در اين رساله، شيخ بهايى به حبل المتين ارجاع داده است.
در نسخه اى كه به آن دسترسى داريم ـ نسخه آستانه قم ـ، هيچ ارجاعى به حبل المتين وجود ندارد. حال با توجه به اين كه الفرائض البهائيه، كه بخش موجود از حبل المتين، و تا پايان تعقيبات صلاة است، داراى تاريخ اتمام شوال 1007 ق است، ^۴ مى توان حدس زد تاريخ تأليف رساله حاضر، بين 1007 تا 1015 ق بوده است.
ذكر دو نكته خالى از فائده نيست؛ اول اين كه در متن اين رساله، نام آن نيامده است و نامگذارى به عنوان «ترجمه محمّد بن اسماعيل» از الذريعه گرفته شده است.
ديگر اين كه با توجه به كلام آغازين شيخ در اين رساله، شايد بتوان احتمال داد، كتاب را براى مسئله اى فراتر از بحث محمّد بن اسماعيل نوشته است، اولين فائده، يا اولين بحث آن، مربوط به محمّد بن اسماعيل است. احتمال دارد شيخ بنا داشته است فوائدى را در مورد برخى راويان ذكر كند، و اين مورد، اولين آنها است.