ب. نظريه دوّم يا نظر شيخ بهايى
اين نظريه بر آن است كه، منظور از محمّد بن اسماعيلِ راوى فضل بن شاذان در الكافى، محمّد بن اسماعيل بن أحمد برمكى رازى، معروف به صاحب الصومعة، است. رأى شيخ بهايى در مشرق الشمسين، ۱ و در رساله حاضر چنين است.
ج. نظريه سوّم
اين قول مى گويد، مراد، محمّد بن اسماعيل بن بزيع است. عبد النبى جزايرى در حاوى الأقوال، ۲ و سيد حسن صدر كاظمى در رساله البيان البديع فى ابن بزيع، به اين نظريه معتقدند. ظاهر قول ابن داوود، در رجال ۳ هم انتخاب اين قول است، و ملّا عبد اللّه شوشترى نيز آن را بعيد نمى داند. ۴ علاّمه شوشترى در قاموس الرجال، اين قول را به مقدس اردبيلى هم نسبت داده است. ۵
د. نظريه چهارم يا قول به توقف
ظاهر نظر محقق سبزوارى در ذخيره، در مورد روايات كلينى از محمّد بن اسماعيل، توقف است. ۶
5. مختصرى از ادلّه مشهور
خلاصه دلائل و مؤيدات اين قول چنين است:
الف. از حيث طبقه، برمكى و ابن بزيع نمى توانند از فضل بن شاذان روايت كنند، ولى نيشابورى، مى تواند راوى فضل باشد. ابن بزيع از اصحاب حضرت رضا عليه السلام است، ۷ و عصر امام كاظم عليه السلام را نيز درك كرده است، و حيات او تا زمان كلينى دور از ذهن است؛ ۸ چرا كه كلينى از طبقه نهم است، و ابن بزيع از طبقه ششم، و كلينى از كبّار طبقه هشتم نقل نمى كند، مگر به واسطه صغارِ همين طبقه، پس چگونه از طبقه ششم نقل داشته باشد؟!
برمكى هم از طبقه هفتم است، و كلينى به واسطه محمّد بن جعفر اسدى، از او نقل مى كند. ۹
از سويى، كشّى در ذيل عنوان فضل بن شاذان، به صراحت او را از شاگردان و راويان محمّد بن اسماعيل بن بزيع مى شمارد. ۱۰
ب. كشّى، كه هم طبقه كلينى است، از محمّد بن اسماعيل، از فضل بن شاذان روايت مى كند، و در مواردى، لفظ محمّد بن اسماعيل را مقيد به نيشابورى كرده است، و در شرح حال فضل بن شاذان، آنچه نقل مى كند، مى رساند كه مراد از مطلقِ محمّد بن اسماعيل، همان نيشابورى است. ۱۱
1.مشرق الشمسين، ص ۷۵.
2.حاوى الأقوال، ص ۱۲۷، رقم ۴۸۶.
3.رجال ابن داوود، ص ۵۵۵.
4.مشرق الشمسين، ص ۶۵.
5.قاموس الرجال، ج ۹، ص ۱۰۸.
6.ذخيرة المعاد، ص ۲۶.
7.النجاشى، ص ۲۳۳؛ البرقى، ص ۵۴.
8.مشرق الشمسين، ص ۷۵.
9.ترتيب اسانيد كتاب الكافى، ج ۱، ص ۲۷۸.
10.رجال الكشى، ص ۵۴۳، رقم ۱۰۲۹.
11.رجال الكشى، ج ۱ ص ۳۸ و ج ۲ ص ۴۵۸ و ۸۱۴ و ۸۱۸ .
